Hierarchia społeczna w starożytnym Rzymie

RxXg3TR6zSKtP1

Ilustracja przedstawia dwóch mężczyzn stojących obok siebie. Mężczyźni ubrani są w togi, czyli luźne, długie szaty okrywające całe ciało również głowę.

Społeczeństwo rzymskie było zawsze zhierarchizowanehierarchia społecznazhierarchizowane. Występowały różne hierarchie statusów społecznych, które nakładały się na siebie. Ważne było urodzenie – rozróżniano ludzi pochodzenia patrycjuszowskiegopatrycjuszepatrycjuszowskiego i plebejskiegoplebejuszeplebejskiego. Liczyła się też przynależność do klas majątkowych, z której wynikała w okresie wczesnej republiki konieczność służby wojskowej w określonej formacji. Ważna była także przynależność do państwa: albo posiadanie pełnych praw obywatelskich (civis Romanus), albo częściowe prawa obywatelskie (ius Latinum, foederati), albo nieposiadanie w ogóle obywatelstwa przez wolnych ludzi (peregriniperegriniperegrini). Zgodnie z prawem rzymskim niewolnicy byli uważani za własność i nie mieli żadnych praw. Niewolnicy, którzy zostali wyzwoleńcami, w większości cieszyli się tymi samymi prawami co obywatele wolni od urodzenia. Społeczeństwo rzymskie było patriarchalne; mężczyzna stojący na czele gospodarstwa domowego (pater familias) posiadał specjalne uprawnienia i przywileje, które dawały mu jurysdykcję (patria potestas) nad wszystkimi członkami jego rodziny, w tym niewolnikami. Córki obywateli w starożytnym Rzymie były obywatelami (cives), ale nie mogły głosować ani objąć urzędu publicznego.

RqRAIr46HFQvd

Ilustracja przedstawia portret trzech osób, dwóch kobiet i młodego mężczyzny. Kobiety mają gładko zaczesane do tyłu ciemne włosy do ramion, duże oczy. Jedna z kobiet ma w uszach kolczyki z pereł oraz łańcuch z pereł na szyi. Młodzieniec ma duże oczy, szerokie brwi, wydatne usta. Rama obrazu jest okrągła.

Oprócz wspomnianej wyżej hierarchii istniała w Rzymie klientelaklientela, system klienteliklientela, czyli sieć zależności społecznych, polegająca na tym, że wielu wolnych ludzi wchodziło w system zależności patron – klient. Przy tym klient mógł mieć wielu patronów, a patron wielu klientów.

W okresie królewskim, czyli przed 509 r. p.n.e., istniał już podział na patrycjuszy i plebejuszy, klasy majątkowe oraz niewolnictwo. Po wprowadzeniu republiki toczyła się walka o władzę i wpływy między patrycjuszami a plebejuszami. W jej trakcie doszło do kodyfikacji prawa w Rzymie (Prawo XII tablic) oraz wytworzenia się jednolitego stanu uprzywilejowanego (nobilitasnobilitasnobilitas) złożonego z zamożnych przedstawicieli rodów patrycjuszowskich i plebejskich.

R1V2FWsst6Yz0

Ilustracja przedstawia kobietę w zwiewnej sukni. Kobieta ma chustę na ramionach. Ławkę na której siedzi kobieta otaczają kwiaty i rośliny. Z boku po prawej rozmawia grupa ludzi. Za kobietą w tle, rozciąga się piękny widok na morze oraz pasmo górskie znajdujące się w oddali.

Proletariat i elity

W III w. p.n.e. Rzym rozpoczął wielkie podboje w basenie Morza Śródziemnego. Do Italii zaczęła przez trzy następne stulecia napływać wielka fala niewolników. Miało to poważne konsekwencje społeczne. W Italii powstały wielkie latyfundia, w których zatrudniano do prac rolnych tysiące niewolników. Drobni producenci, nie mogąc sprostać konkurencji, opuszczali swoje gospodarstwa i przenosili się do Rzymu. W ten sposób powiększyła się w Rzymie gwałtownie liczba proletariuszyproletariuszeproletariuszy (od proles – potomstwo), mających prawa polityczne, ale biednych, często żyjących na koszt reszty społeczeństwa. Wielu proletariuszy wchodziło w zależność klientalną od możnych patronów, co z kolei przyczyniało się do wzmocnienia pozycji jednostek, które potrafiły to wykorzystać politycznie.

Wzrastająca liczba proletariatu, czyli najbiedniejszej części plebsu miejskiego, stanowiła tak duży problem polityczny, że już w II w. p.n.e. państwo zaczęło rozdawać zboże biedocie, a w kolejnych stuleciach dosłownie wzięło proletariuszy na swoje utrzymanie, zapewniając im wikt i rozrywki (panem et circenses – dosł. chleba i igrzysk). Elity polityczne państwa stały się w ten sposób zakładnikiem tej sytuacji.

R17ulsWsZGEEX

Ilustracja przedstawia fragment płaskorzeźby. Płaskorzeźba przedstawia pięciu mężczyzn przedstawicieli ludności rzymskiej. Pierwszy mężczyzna od lewej siedzi na krześle i ogląda książkę, pochyla się nad ni drugi mężczyzna. Po prawej stronie stoi trzech mężczyzn, którzy rozmawiają ze sobą. Pierwszy od prawej ubrany jest w rzymską zbroję, pozostali w luźne szaty.

Bankructwo drobnych rolników pociągnęło za sobą także problemy w armii, która rekrutowała się głównie z tej warstwy. W II w. p.n.e. napięcia społeczne były tak silne, że podjęto dwukrotnie próbę reformy agrarnej (bracia Grakchowie), ale nie odwróciła ona negatywnych tendencji w strukturze posiadania ziemi. Dzięki reformom Mariusza (104–100 p.n.e.) brakujących w szeregach żołnierzy zaczęto rekrutować spośród ochotników, także spoza granic państwa. Konsekwencją tej zmiany było stopniowe przekształcenie obywatelskiej do tej pory armii w zawodową. Wzrosła rola wodzów, którzy kierowali teraz żołnierzami gotowymi wykonać wszystkie rozkazy zwycięskiego wodza, któremu zawdzięczali żołd i utrzymanie.

W czasie wojen punickich zaczęła się tworzyć nowa warstwa społeczna, która wzbogaciła się gwałtownie dzięki podbojom. Byli to ekwiciekwiciekwici. Do grupy tej należeli obywatele wzbogaceni na handlu, dzierżawie podatków, żegludze czy rzemiośle, ale niewchodzący w skład arystokracji senatorskiej. Ze względu na zamożność byli grupą uprzywilejowaną, ale traktowaną jako niższa niż nobilitas. W związku z piastowaniem urzędów przedstawiciele ekwitów stopniowo zaczęli trafiać do senatu.

Konflikty społeczne u schyłku republiki

R7VxEDhV6ePr41

Ilustracja przedstawia scenę z targu niewolników. Na scenie stoi młoda naga kobieta, obok niej jej właściciel ubrany w długą szatę. Mężczyzna licytuje cenę kobiety. Obok na podłodze siedzi kolejna naga kobieta. Po prawej stronie stoi nagie dziecko oraz kobieta trzymająca na rękach nagie dziecko. Z tyłu stoi tłum mężczyzn - handlarzy niewolników. Z przodu przed sceną stoi tłum ludzi, którzy licytują z podniesionymi do góry rękami.

U schyłku republiki problemy społeczne nabrały ostrości. W II poł. II w. p.n.e. rosła liczba proletariuszy. Problem ten doprowadził do rozłamu na szczytach władzy. Część wpływowych polityków uznała, że państwo wymaga reformy (nazywano ich popularami), inni byli zwolennikami dawnego ładu (określano ich mianem optymatów). Konflikt ten ostatecznie doprowadził do upadku republiki. Dodatkowo w Italii przebywało w tym czasie kilka milionów niewolników. Większość była brutalnie traktowana, co prowadziło do wybuchu wielkich powstań. Już do stłumienia pierwszego z nich, w latach 138–132 p.n.e. na Sycylii, trzeba było wysłać regularną armię. Największy zryw niewolników – powstanie Spartakusa w latach 73–71 p.n.e. – zagroziło samemu Rzymowi.

Równie dramatyczny przebieg miał konflikt ze sprzymierzeńcami, czyli mieszkańcami Italii, którzy byli pozbawieni pełni praw w państwie. Krwawa wojna z nimi w latach 90–88 p.n.e. zagroziła istnieniu Rzymu. Widać było, że konieczne są zmiany społeczne i polityczne. Konflikt z niewolnikami wygasał w następnych stuleciach poprzez zmniejszający się ich dopływ skutkiem raczej defensywnej polityki cesarstwa. Cześć niewolników zaczęła się przekształcać w warstwę zależnych rolników (kolonówkolonikolonów), a część uzyskiwała pełnię praw poprzez wyzwolenie. Niepokoje wśród wolnych nie‑obywateli uśmierzył w 212 r. n.e. cesarz Karakalla, nadając im obywatelstwo.

Społeczeństwo cesarskiego Rzymu

Rt5bcupOMwpwk1

Ilustracja przedstawia dwie obrazki zamieszczone jeden pod drugim. Prezentują modę męską. Na ilustracjach przedstawieni są mężczyźni ubrany w różne szaty. Są to luźno upięte tkaniny w różnym stylu.

W czasach wczesnego cesarstwa (po 30 r. p.n.e.) warstwy wyższe społeczeństwa rzymskiego składały się z trzech stanów. Były to: stan senatorski, stan ekwitów oraz stan dekurionów. O przynależności do tych stanów decydował cenzus majątkowy, wola cesarza i protekcja wpływowych osób. DekurionidekurioniDekurioni stanowili elitę miast prowincjonalnych. Warstwy niższe tworzyli natomiast ludzie wolni, którzy nie należeli do powyższych stanów, oraz wyzwoleńcy i coraz mniej liczni niewolnicy. Grupy te zależnie od swego miejsca zamieszkania tworzyły plebs urbana (lud miejski) i plebs rustica (lud wiejski).

Rozwój cesarstwa, które stopniowo stało się monarchią absolutną, wymagał sporej liczby urzędników. W tej roli cesarze chętnie obsadzali wyzwoleńców. Pozycja społeczna takich cesarskich wyzwoleńców była niezwykle wysoka.

Uprzywilejowani i szukający opieki

W czasach późnego cesarstwa rzymskiego (III w. n.e. – 476 n.e.) kryzys objął także społeczeństwo. Rodziło się mniej dzieci, wyludniały się obszary na zachodzie kraju, armia była zbarbaryzowana. Coraz większego znaczenia nabierał system klientalny. Niepokoje wewnętrzne i najazdy wywołały konieczność szukania opieki możnych w obliczu zagrożenia. Wśród warstw uprzywilejowanych w miastach i na wsi wytworzył się wówczas podział na honestioreshonestioreshonestiores i humilioreshumilioreshumiliores – uprzywilejowanych i szukających opieki. Stanowiło to wczesną zapowiedź pojawienia się w średniowieczu systemu feudalnego.

Niewolnictwo zanikło, ale pojawił się problem biedoty wiejskiej. Ci bardzo słabo opłacani pracownicy rolni chwytali za broń przeciwko swoim pracodawcom i wiejskim bogaczom. W IV w. n.e. cesarze próbowali uzdrowić społeczeństwo poprzez ograniczenie ruchliwości społecznej. Zakazywano opuszczania wsi kolonom (336 r. n.e.), wyboru innego rzemiosła niż przodkowie albo zmiany miejsca zamieszkania. Niewiele to pomogło. Dopóki jednak w IV wieku nie nastąpiła migracja ludów barbarzyńskich (Hunów i plemion germańskich) i nie upadło szkolnictwo (VI w. n.e.), trwała cywilizacja antyczna i charakterystyczne dla niej podziały społeczne.

R1bPpvK7rTLVr

Ilustracja przedstawia damskie i męskie stroje rzymskie. Są to stroje upięte z różnorodnych, różnokolorowych tkanin. Na ilustracji została przedstawiona jedna propozycja upięcia stroju męskiego oraz trzy propozycje upięcia stroju damskiego. Kolory tkanin są bardzo intensywne, żółte, czerwone, amarantowe, zielone, niebieskie.

Słownik

Słowa kluczowe

Rzymianie, społeczeństwo starożytnego Rzymu, proletariusze, plebejusze, niewolnictwo, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań 1992.

I. Bieżuńska‑Małowist, Kobiety antyku, Warszawa 1993.

M. Cary, H. H. Scullard, Dzieje Rzymu, Warszawa 2001.

Człowiek Rzymu, red. A. Giardin, Warszawa 1997.

M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1984.

T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987.

T. Łoposzko, Zarys dziejów społecznych cesarstwa rzymskiego, Lublin 1989.

L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Gracji i Rzymu, Warszawa 2006.

A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2008.