Dania i Szwecja

Ostatnim władcą duńskim, który nosił trzy korony, był Chrystian II Okrutny. Zdobywszy zbrojnie Sztokholm w 1520 r., nakazał on podstępnie wymordować elitę możnowładztwa szwedzkiego – wydarzenie to nazwano sztokholmską krwawą łaźnią.

RdotdTuqz7oHX

Szkic przedstawia masowe mordowanie ludzi. Liczni strażnicy prowadzą związanych ludzi na śmierć. Ich ciała są ćwiartowane i umieszczane w beczkach. W oddali znajduje się duży dom z małymi oknami.

R1YEC7vYBYc1M1

Obraz przedstawia Gustawa Wazę. Ma on długą brodę, wąsy i krótkie włosy z równą grzywką. Na głowie ma czarną czapkę. Jest ubrany w czarny strój, a na szyi ma kilka naszyjników.

Chrystian liczył, że wyniszczenie potencjalnych przeciwników ugruntuje jego panowanie. Tymczasem stało się wręcz odwrotnie. W 1521 r. wybuchło w Szwecji powstaniepowstaniepowstanie, na czele którego stanął ocalały z pogromu młody arystokrata – Gustaw Waza. Korzystając z pomocy Lubeki, głównego miasta Hanzy, opanował on kraj i w 1523 r. został obwołany królem Szwecji. W 1527 r., wykorzystując kompromitację hierarchii katolickiej, która w większości popierała rządy duńskie, król uzyskał zgodę stanów na uznanie luteranizmuluteranizmluteranizmu za religię panującą, co pociągnęło za sobą sekularyzacjęsekularyzacjasekularyzację dóbr kościelnych. Okrutne rządy Chrystiana II doprowadziły także do buntu szlachty duńskiej i wypędzenia króla. Jego następcy nie mieli realnych szans na odzyskanie tronu sztokholmskiego, lecz mimo to konflikt Danii ze Szwecją miał trwać przez następne sto lat. Celem obu stron była odtąd kontrola nad handlem bałtyckim.

RTK3tZcd6JFnH

Obraz przedstawia mężczyznę ubranego w czarny strój z białymi elementami i czarną czapkę. Ma on krótką bródkę. Opiera się prawą ręką o stół stojący w pomieszczeniu, którego ściany zbudowano z cegły. Na stole leży metalowy dzbanek, kubek oraz talerz. Pod stołem stoi dzban. W rogu pomieszczenia stoi łóżko. Za stołem stoi starszy mężczyzna w ciemnej koszuli, który odsuwa złote krzesło od stołu. Ma on siwe włosy i brodę.

I wojna północna

RFsQV9RJvGmzC1

Czarno‑biała ilustracja przedstawia grupę żołnierzy, duchownych i delegatów stojących na otwartej przestrzeni. Jeden starszy mężczyzna siedzi na krześle, niektórzy zgromadzeni siedzą na ziemi, a inni klęczą. Większość z nich dyskutuje. Nad ich głowami powiewają liczne sztandary.

Ostatnie lata istnienia Zakon Kawalerów Mieczowych w Inflantach wypełniła obrona przed Moskwą, która dążyła do opanowania portów położonych na wybrzeżu Bałtyku, oraz walki wewnętrzne między mistrzami krajowymi a arcybiskupem Rygi. Coraz bardziej agresywna postawa Iwana Groźnego wobec Inflant, które zostały zmuszone do wydania przywilejów handlowych dla moskiewskich kupców spowodowała reakcję Zygmunta Augusta. Występując oficjalnie jako obrońca arcybiskupa ryskiego, zagroził on władzom zakonnym interwencją zbrojną i zmusił wielkiego mistrza do zawarcia układu sojuszniczego w Pozwolu w 1557 r. Iwan Groźny potraktował to jako powód do wojny i rok później wojska moskiewskie najechały Inflanty. Moskwa opanowała m.in. Narwę – port na wschodnich rubieżach państwa zakonnego. W międzyczasie król Szwecji Eryk XIV zajął północną część Estonii z Rewlem (dziś Tallin). Państwo polsko- litewskie z braku wystarczających środków finansowych musiało ograniczyć się do akcji dyplomatycznej.

RQ7tWRg9uP1LL

Obraz przedstawia Eryka szesnastego Wazę. Ma lekko rude krótkie włosy i długą brodę. Jest ubrany w czarną zbroję z licznymi złotymi wzorami. Do pasa ma przypięty miecz, a w prawej ręce trzyma jasny kij.

W 1561 r. mistrz krajowy Gotthard Kettler zsekularyzował zakon w Inflantach i objął rządy w Kurlandii jako świecki książę i lennik Korony, do której inkorporowanoinkorporacjainkorporowano resztę państwa zakonnego. Rok później Zygmunt August wydał swą siostrę Katarzynę Jagiellonkę za księcia Finlandii Jana Wazę, młodszego brata rządzącego Szwecją Eryka XIV. W zamian uzyskał pożyczkę i obietnicę współdziałania przeciw państwu moskiewskiemu. Wkrótce do zmagań o dominium maris Baltici (łac. – panowanie nad Morzem Bałtyckim) włączyła się także Dania – i tak w 1563 r. rozpoczęła się I wojna północna.

R1WJKTCuzSapq

Obraz przedstawia Katarzynę Jagiellonkę. Jest ubrana w czarną suknię z licznymi złotymi ozdobami. Na szyi ma liczne naszyjniki. Na głowie ma małą czarną czapkę, a jej złote włosy są związane. W jednej ręce, które obie trzyma na stole trzyma zwinięty przedmiot.

Wpływ na układ sojuszy miała wzajemna wrogość obu państw skandynawskich, a także choroba psychiczna Eryka XIV. Zgodnie z testamentem zmarłego w 1560 r. Gustawa I Wazy odziedziczył on koronę szwedzką, a jego przyrodnim braciom – Janowi i Karolowi – wydzielono autonomiczne księstwa: finlandzkie i sudermańskie. Król dążył do ograniczenia samodzielności braci. Ślub Jana z Katarzyną Jagiellonką potraktował jako zdradę. Nakazał uwięzić małżonków, a nawet snuł plany zamordowania brata i wydania Katarzyny Iwanowi Groźnemu, który deklarował chęć zawarcia z nią małżeństwa. Polityka Eryka uczyniła Szwecję sojusznikiem Moskwy, podczas gdy Polska związała się z Danią. Sojusz ten nie był korzystny dla Polski i Litwy, ponieważ Duńczycy popierali moskiewski handel, który zwalczał Zygmunt August.

RcNJIA88srq2k1

Obraz przedstawia Jana trzeciego Wazę. Ma on bardzo długą brązową brodę i wąsy. Na głowie ma wysoką czarną czapkę. Jest ubrany w czarne szaty ozdobione licznymi złotymi wzorami. Na szyi na złoty naszyjnik z krzyżem.

Panowanie Eryka XIV zakończyło się katastrofą. Rosnące niezadowolenie z jego rządów wywołała fatalna polityka zagraniczna – zawarty wbrew interesowi Szwecji sojusz z Moskwą oraz klęski w wojnie z Danią. W 1568 r. król, podejrzewając, że arystokracja szwedzka pragnie jego bezpotomnej śmierci i ustanowienia monarchii elekcyjnejmonarchia elekcyjnamonarchii elekcyjnej, rozkazał aresztować kilkunastu możnowładców, a następnie w przypływie szaleństwa kazał ich zamordować. Okrucieństwo króla i brak nadziei na zmianę jego sposobu postępowania spowodowały bunt arystokracji. Eryka zdetronizowanodetronizacjazdetronizowano, tron zaś objął książę Finlandii, który rządził jako Jan III Waza. W konsekwencji między walczącymi stronami doszło do ponownego odwrócenia przymierzy: powstał sojusz polsko‑szwedzki zwrócony przeciw Moskwie i Danii. Wojnę zakończył pokój w Szczecinie, zawarty pomiędzy Danią a Szwecją w 1570 r. Rzeczpospolita zawarła rozejmrozejmrozejm z nieuczestniczącym w kongresie Wielkim Księstwem Moskiewskim, które zachowało inflanckie zdobycze, w tym Narwę.

R80vYLsA6UEel

Obraz przedstawia matkę siedzącą w fotelu z dzieckiem na kolanach. Jest ona ubrana w jasno‑czarną suknię i małą czarną czapkę. Przytula się do dziecka. W prawej ręce trzyma różaniec. O fotel opiera się starszy mężczyzna ubrany w czarny strój. Ma on długą czarną brodę i lekką łysinę. Na ziemi sali leży zwierzęca skóra. W rogu sali zza kotary spogląda na nich dwóch uzbrojonych w szpady żołnierzy. Są ubrani z srebrne zbroje i hełmy.

Wojna z Moskwą za Stefana Batorego

Śmierć Zygmunta Augusta w 1572 r., krótkie rządy Henryka Walezego oraz rozdwojona elekcja Stefana Batorego, a w następnych dwóch latach jego konflikt z Gdańskiem, broniącym swych rozległych przywilejów, odwlekły w czasie ponowny wybuch wojny z Moskwą.

RFVAJ0S1U33Wf1

Rysunek przedstawia żołnierzy jadących na koniach. Są ubrani w szlacheckie kolorowe stroje lub zbroje. Są uzbrojeni w tarcze, łuki, strzały i włócznie. Na głowach mają szlacheckie czapki lub hełmy. Przed nimi stoją inni szlachcice uzbrojeni w topory i strzelby.

Obserwując zmagania króla z Gdańskiem, Iwan Groźny uznał, że nieumiejąca zadać klęski miastu Rzeczpospolita jest słaba i w 1577 r. zdecydował się na podbój reszty Inflant. Przeciw niemu wystąpiły wojska polskie i szwedzkie. Mimo sukcesów Moskwy w otwartym polu gęsta sieć zamków stanowiących dogodne punkty oporu nie zapowiadała szybkiego rozstrzygnięcia. Batory zdecydował się więc zaatakować państwo moskiewskie poza Inflantami: w 1579 r. zdobył Połock, rok później Wielkie Łuki, a w 1581 r. obległ Psków. Podjęte jednocześnie dywersyjne wyprawy pod dowództwem hetmana litewskiego Krzysztofa Radziwiłła i Filona Kmity spustoszyły ziemie rosyjskie aż po Twer. W tej sytuacji Iwan Groźny musiał prosić o pośrednictwo dyplomację papieską, chytrze przy tym szermując obietnicami udziału w przyszłej wojnie z Turcją, a nawet uznania prymatu papiestwa. Na mocy rozejmu, zawartego w Jamie Zapolskim w styczniu 1582 r., Rzeczpospolita odzyskała całe Inflanty oraz Połock i Wieliż.

R1GMxmSIn3mKE

Obraz przedstawia władcę siedzącego na złotym siedzisku w namiocie polowym. Jest on ubrany w złoty płaszcz i czarną zbroję. Przed nim klęczą delegaci ubrani w kolorowe szaty i wręczają mu dary, jeden z nich pada przed nim na twarz. Za władcą stoją doradcy, a wokół znajduje się mnóstwo żołnierzy oraz polska husaria.

Tymczasem, kiedy wojska Batorego oblegały Psków, armia szwedzka zajęła Estonię, kładąc kres żegludze narewskiej. W Rzeczypospolitej odebrano to jako nielojalność dotychczasowego sojusznika, co w przyszłości miało wpłynąć na stosunki polsko‑szwedzkie.

Polecenia

Słownik

Słowa kluczowe

Szwecja, Dania, Jan III Waza, Stefan Batory, Chrystian II Okrutny, I wojna północna, Katarzyna Jagiellonka, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie

Bibliografia

Jurek T., Kizik E., Historia Polski do 1572, Warszawa 2013.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2011.

H. Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.

T. Szulc, Historiograficzny bilans polityki ostatniego z Jagiellonów, Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego 2, 1995.