Przeczytaj
Czwarta siła
Po klęsce kampanii wrześniowej powstał rząd polski na uchodźstwie, któremu najpierw Francja, a potem Anglia udzieliły schronienia. Na Zachód przedzierali się też ocalali z kampanii polskiej żołnierze, z których tworzono oddziały wojskowe. Polscy piloci uczestniczyli w bitwie o Anglię (1940 r.), co zyskiwało im sympatię ludności i władz. Autorytetem wśród brytyjskich polityków cieszył się sam Sikorski, jednak trudno mu było uzyskać jednoznaczne poparcie aliantówaliantów dla przywrócenia przedwojennych granic Polski. Warto pamiętać, że Anglia nigdy nie pałała entuzjazmem dla granicy ryskiejgranicy ryskiej – wyznaczonej na konferencji pokojowej w Paryżu po zakończeniu I wojny światowej. Brytyjski lord Curzon zaproponował wówczas całkiem inny przebieg wschodniej granicy Polski, bardziej korzystny dla strony radzieckiej. Agresja Niemiec na Wyspy Brytyjskie w 1940 r. wymusiła jednak na brytyjskim premierze Winstonie Churchillu bardziej przychylne wobec Polaków stanowisko w kwestii integralności Rzeczypospolitej. Sikorski, który trafnie przewidywał, komu w przyszłości przypadnie kluczowa rola odnośnie rozstrzygnięć politycznych w Europie, próbował zabiegać także o polskie interesy w Waszyngtonie. Jednak podczas jego wizyty w USA wiosną 1940 r. prezydent neutralnych wówczas Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt nie udzielił Polakom żadnych gwarancji względem nienaruszalności granic na wschodzie.
Cień Kremla
Nastawienie Wielkiej Brytanii wobec Polaków zmieniło się, gdy Niemcy zaatakowali Związek Radziecki 22 czerwca 1941 r. Potężne państwo sowieckie, do tej pory sprzymierzone z Hitlerem, znalazło się po stronie aliantów. Ze względu na swój potencjał demograficzny i militarny Sowieci spodziewali się realizować swoje cele polityczne z przyzwoleniem zachodnich aliantów. A do tych celów należało uznanie przez Zachód zdobyczy terytorialnych kosztem Polski uzyskanych przez ZSRS po 17 września 1939 r. Churchill, który – jak sam twierdził – gotowy był zawrzeć sojusz przeciwko nazistom chociażby z diabłem, zamierzał za wszelką cenę utrzymać przyjazne relacje ze Stalinem. Kiedy Japonia zaatakowała Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. i Stany Zjednoczone oficjalnie przystąpiły do wojny, również dla Roosevelta sojusz z ZSRS okazał się kluczowy. Przy czym prezydenta USA, w przeciwieństwie do Brytyjczyków, nie krępowały zobowiązania sojusznicze względem Polski. W imię zacieśnienia przyjaznych relacji z Sowietami Brytyjczycy naciskali na Sikorskiego, aby ten zawarł porozumienie z Moskwą.
Pod naciskiem Churchilla już 30 lipca 1941 r. Sikorski podpisał układ z ZSRS, reprezentowanym przez Iwana Majskiego – ambasadora radzieckiego w Londynie. Umowa polsko‑radziecka przewidywała amnestię dla polskich więźniów politycznych w państwie sowieckim oraz przywracała zerwane we wrześniu 1939 r. stosunki dyplomatyczne. Ponadto Sowieci unieważnili porozumienia graniczne podpisane przez nich w sierpniu 1939 r. z władzami Rzeszy oraz zezwalali na tworzenie niezależnej od Moskwy polskiej armii w ZSRS. Zgodnie z tym postanowieniem w państwie radzieckim rozpoczęło się formowanie armii, na czele której stanął gen. Władysław Anders, zwolniony z łagru na mocy amnestii. Kolejna armia walcząca u boku aliantów miała, w zamyśle Sikorskiego, umocnić pozycję Polaków na arenie międzynarodowej. Jednakże zwycięstwa Sowietów w wojnie z Hitlerem – udana obrona Moskwy (wrzesień 1941‑styczeń 1942), a zwłaszcza zwycięstwo pod Stalingradem (2 lutego 1943)– sprawiły, że Stalin zaczął się szybko wycofywać z przyjętych zobowiązań. Jego celem stało się już nie tylko międzynarodowe uznanie aneksji terytorialnych kosztem Polski, ale także wprowadzenie w Polsce i w Europie Środkowo‑Wschodniej podległych sobie władz. Dlatego zaczął utrudniać formowanie i aprowizację polskich oddziałów. Pojawiły się problemy z uzbrojeniem żołnierzy. Strona radziecka dążyła także do jak najszybszego wysłania ich na front, podczas gdy polscy żołnierze nie byli jeszcze przygotowani do walki. Sowieckie próby ograniczenia samodzielności armii Andersa ostatecznie skłoniły polskie dowództwo do opuszczenia terytorium ZSRS w 1942 r. Polacy przemaszerowali na Bliski Wschód, gdzie przeszli pod komendę brytyjską. Relacje polsko‑radzieckie jeszcze bardziej się pogorszyły, kiedy polskie władze w Londynie zażądały niezależnego śledztwa w sprawie ujawnionej przez Niemców w kwietniu 1943 r. zbrodni katyńskiejzbrodni katyńskiej: mordu dokonanego wiosną 1940 r. przez sowietów na polskich oficerach pojmanych podczas kampanii wrześniowej. Stalin odrzucił te żądania jako absolutnie bezpodstawne: propaganda radziecka przedstawiała zbrodnię katyńską jako dzieło Niemców. Stalin wykorzystał nadarzającą się okazję, zarzucił Polakom rzekomą współpracę z Hitlerem i wiosną 1943 r. zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem na uchodźstwie.
Jałtańska „zdrada”
Poczynania Stalina nie osłabiły jego pozycji w obozie alianckim, gdyż ciężar prowadzenia regularnej wojny w Europie przeciwko Hitlerowi wciąż spoczywał na barkach Armii Czerwonej. Alianci zachodni podjęli aktywne działania zbrojne przeciwko państwom Osi w Europie dopiero latem 1943 r. Celem ich ofensywy stały się Włochy. W skład sił aliantów wszedł 2 Korpus Polski gen. Władysława Andersa. Formację tworzyli głównie dawni żołnierze polskiej armii w ZSRS. Podczas kampanii we Włoszech Polacy zasłynęli przede wszystkim brawurowym atakiem zakończonym zdobyciem ważnego strategicznie klasztoru Monte Cassino (maj 1944 r.). Zmagania o Monte Cassino, które otworzyły sprzymierzonym drogę na Rzym, należały do najcięższych i najkrwawszych bojów aliantów zachodnich z siłami Wehrmachtu. Osiągnięcie Polaków odbiło się szerokim echem w świecie, zadając kłam radzieckiej propagandzie, która zarzucała Polakom unikanie ofiar w walkach z Niemcami. Wojska polskie uczestniczyły także w operacji lądowania w Normandii, kluczowej dla zwycięstwa aliantów na froncie zachodnim (czerwiec 1944 r.). 1 Dywizja Pancerna gen. Stanisława Maczka walczyła z Niemcami w wielkiej bitwie pod Falaise, a następnie wyzwalała liczne miejscowości w Belgii oraz Holandii (np. Bredę). Żołnierzom elitarnej Samodzielnej Brygady Spadochronowej gen. Stanisława Sosabowskiego Brytyjczycy odmówili udziału w powstaniu warszawskim. Zamiast tego skierowali ich na pogranicze holendersko‑niemieckie do udziału w operacji Market Garden (wrzesień 1944), największej operacji z udziałem wojsk powietrznodesantowych aliantów. Podczas walk Samodzielna Brygada Spadochronowa poniosła olbrzymie straty.
Koniec marzeń
Sukcesy żołnierzy Andersa i Maczka przypadły jednak na czas, kiedy blakły polskie nadzieje na niepodległość i integralność państwa. Pod auspicjami Stalina w marcu 1943 r. powstała organizacja zrzeszająca polskich komunistów w ZSRS - Związek Patriotów PolskichZwiązek Patriotów Polskich. Z inicjatywy ZPP i jej przewodniczącej, Wandy Wasilewskiej, komuniści zaczęli tworzyć polskie formacje wojskowe podporządkowane Moskwie. W październiku 1943 r. powstała z ich inicjatywy 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki przeszła swój chrzest bojowy w bitwie pod Lenino. W marcu 1944 r. w ZSRS powstała 1. Armia Ludowego Wojska Polskiego. Równolegle komuniści przygotowywali się do przejęcia władzy w kraju. W lipcu 1944 r. utworzyli swój pierwszy rząd - Polski Komitet Wyzwolenia NarodowegoPolski Komitet Wyzwolenia Narodowego przekształcony na przełomie 1944 i 1945 r. w Rząd TymczasowyRząd Tymczasowy. Stalin umiejętnie inspirował i wykorzystywał poczynania polskich komunistów, aby dyskredytować i umniejszać rolę władz polskich w Londynie. Jednocześnie Sowieci kontynuowali swoją zwycięską ofensywę na wschodzie zbliżając się do przedwojennych granic Rzeczypospolitej. Triumfujący Stalin uzależniał kontakty dyplomatyczne z rządem londyńskim od uznania przez Polskę granicy na linii Curzonalinii Curzona. Domagał się również poszerzenia składu polskiego rządu o „działaczy demokratycznych z Polski” (tj. polskich komunistów), a z czasem także uznania dla Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, pierwszego komunistycznego rządu na ziemiach polskich (powstanie PKWN ogłoszono 22 lipca 1944 r.). Rząd w Londynie jako argument w sporze z ZSRS przywoływał zapisy dokumentu, który precyzował cele wojenne zachodnich aliantów – Karty Atlantyckiej z sierpnia 1941 r. Dokument stwierdzał, że sprzymierzeni:
Po pierwsze, […] nie dążą do żadnego rozrostu ani pod względem terytorialnym, ani pod żadnym innym względem;
Po wtóre, nie pragną oni zrealizować żadnych zmian terytorialnych, które by nie zgadzały się ze swobodnie wyrażonymi życzeniami ludów zainteresowanych;
Po trzecie, szanują oni prawo wszystkich ludów do wybrania sobie formy rządów, pod jaką chcą żyć, i pragną oni, żeby przywrócono prawa suwerenne i autonomię tym, którym je odebrano siłą.
Źródło: , [w:] Wiek XX w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 206.
Jednakże wbrew postanowieniom Karty AtlantyckiejKarty Atlantyckiej Roosevelt i Churchill na konferencji w Teheraniekonferencji w Teheranie (28 listopada – 1 grudnia 1943 r.) przystali na żądania Stalina co do przyjęcia linii Curzona, jako podstawy do wyznaczenia nowej granicy polsko‑radzieckiej. Wielka Trójka potwierdziła to ustalenie graniczne – tym razem oficjalnie – podczas kolejnej konferencji w Jałciekonferencji w Jałcie (luty 1945 r.). Mocarstwa zachodnie zdawały sobie sprawę, że Sowieci wykorzystują argument siły i narzucają swoje rządy kolejnym krajom Europy Środkowo‑Wschodniej. Brytyjczycy nie dysponowali odpowiednim potencjałem, aby ich powstrzymać, mimo szczerze antykomunistycznych zapatrywań samego Churchilla. Zarówno dla Brytyjczyków, jak i dla Amerykanów kluczową sprawą niezmiennie pozostawało zwycięstwo nad nazizmem. Roosevelt ponadto liczył na pomoc Sowietów w wojnie przeciwko Japonii, która wciąż wydawała się daleka od rozstrzygnięcia. Z perspektywy mocarstw zachodnich sprawa polska, pomimo racji moralnych, które za nią stały, wydawała się kwestią drugorzędną. Z punktu widzenia Polaków – lojalnych sojuszników Zachodu przez cały okres wojny – postawa aliantów stała się źródłem głębokiego zawodu i rozczarowania.
Słownik
(z franc. alliance – przymierze) państwa walczące przeciwko państwom Osi podczas II wojny światowej
granica polsko‑radziecka ustanowiona na mocy pokoju w Rydze 18 marca 1921, kończącego wojnę polsko‑bolszewicką. Na mocy traktatu ryskiego granicę pomiędzy Rosją Radziecką a Rzeczpospolitą ustalono na linii Dzisna‑Słucz‑Ostróg‑Zbrucz
(z łac. internus – wewnętrzny) przymusowe umieszczenie określonych osób w wyznaczonym miejscu pobytu bez prawa jego opuszczania
(ang. Atlantic Charter), amerykańsko‑brytyjska deklaracja określająca zasady ładu pokojowego po II wojnie światowej, ogłoszona 14 VIII 1941. Karta Atlantycka określała cele wojenne obu mocarstw i zasady, na jakich zamierzały ukształtować powojenny ład światowy (m.in. rezygnacja z podbojów i aneksji, respektowanie prawa narodów do suwerenności i swobodnego wyboru formy ustroju, uznanie wolności mórz i oceanów, rozbrojenie państw‑agresorów i wyrzeczenie się stosowania siły w stosunkach międzynarodowych); Kartę atlantycką podpisały rządy 9 państw europejskich — członkowie koalicji antyhitlerowskiej (m.in. Polska i ZSRS), na międzynarodowej konferencji w Londynie 24 IX 1941. Karta Atlantycka stała się głównym wyznacznikiem polityki aliantów podczas II wojny światowej
pierwsza konferencja wielkiej trójki: Winstona Churchilla reprezentującego Wielką Brytanię, Franklina D. Roosevelta, prezydenta USA oraz Józefa Stalina, dyktatora ZSRS (28 listopada 1943 – 1 grudnia 1943). Podczas konferencji przywódcy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej postanowili, że powojenna granica polsko‑radziecka przebiegać będzie wzdłuż linii Curzona. Oznaczało to utratę przez Polską blisko połowy przedwojennego terytorium na rzecz sowietów, w tym tak ważne ośrodki polskiej kultury jak Lwów i Wilno. W zamian Polska miała otrzymać część ziem wschodnich Niemiec, Prus Wschodnich i Gdańsk. Decyzje podjęte przez wielką trójkę w sprawie polskiej nie zostały podane do publicznej wiadomości, ani nie poinformowano o nich polskich władz na uchodźstwie
druga konferencja wielkiej trójki: Winstona Churchilla reprezentującego Wielką Brytanię, Franklina D. Roosevelta, prezydenta USA oraz Józefa Stalina, dyktatora ZSRS (4 lutego 1945 – 11 lutego 1945). Przywódcy mocarstw ostatecznie zaakceptowali linię Curzona jako powojenną granicę Polski z ZSRS (“z odchyleniami od niej w pewnych okolicach o 5 do 8 kilometrów na korzyść Polski”). Jednocześnie ustalono, że Polska uzyska “poważny przyrost terytorialny na zachodzie i północy”. Uznano także, że działający w kraju, podporządkowany komunistom Rząd Tymczasowy zostanie poszerzony o “demokratycznych polityków z kraju i emigracji” i przekształcony w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Zadaniem rządu miało być zorganizowanie wolnych i demokratycznych wyborów w Polsce
proponowana linia rozgraniczenia wojsk polskich i bolszewickich zaproponowana w lipcu 1920 r. przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George’a Curzona; linia przebiegała od Grodna przez Jałówkę, Niemirów, Brześć, Dorohusk, na wschód od Hrubieszowa, dalej na Kryłów, skąd na zachód od Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla aż do Karpat
(kol. Komitet Lubelski) – samozwańczy,, tymczasowy organ władzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Polskiej, działający od 21 lipca do 31 grudnia 1944, na obszarze zajmowanym przez Armię Czerwoną po okupacji niemieckiej – między przesuwającą się linią frontu sowiecko‑niemieckiego a Linią Curzona. PKWN został powołany w Moskwie, zdominowany był przez komunistów polskich i funkcjonował pod polityczną kontrolą Józefa Stalina
rząd powołany z inicjatywy Józefa Stalina 31 grudnia 1944 w miejsce PKWN. Zmiana miała istotne znaczenie z punktu widzenia umacniania się władzy komunistycznej w Polsce. Polscy komuniści działający pod patronatem ZSRR oficjalnie powołali swój rząd – konkurencyjny wobec Rządu RP na uchodźstwie powszechnie uznawanego na forum międzynarodowym
narzucenie rozwiązań gospodarczo‑społeczno‑kulturalnych Rosji sowieckiej, a następnie ZSRS, połączone z silną komunistyczną indoktrynacją ideologiczną
zbrodnia popełniona przez funkcjonariuszy radzieckiej policji politycznej (NKWD) przez rozstrzelanie wiosną 1940 roku co najmniej 21 768 obywateli Polski (w tym ponad 10 tys. oficerów Wojska Polskiego i Policji Państwowej), na mocy decyzji najwyższych władz ZSRS z 5 marca 1940 roku (tzw. „decyzja katyńska”). Egzekucji ofiar, uznanych za „wrogów władzy sowieckiej”, NKWD dokonywało przez strzał w tył głowy z broni krótkiej. W 1943 roku rozpoczął się okres fałszowania i zatajania zbrodni katyńskiej, co jest określane przez historyków mianem „kłamstwa katyńskiego”. Przez 50 lat (1940–1990) władze ZSRS zaprzeczały swojej odpowiedzialności za zbrodnię katyńską. 13 kwietnia 1990 roku oficjalnie przyznały, że była to „jedna z ciężkich zbrodni stalinizmu”
związek polityczny, organizowany od 1 marca 1943 przez komunistów polskich w ZSRR, powołany formalnie na zjeździe założycielskim 9 czerwca 1943, stanowiący narzędzie polityki Stalina i ZSRR w sprawie polskiej – przygotowywał warunki do przejęcia władzy przez komunistów w powojennej Polsce
formacja piechoty ludowego Wojska Polskiego. Dywizja została sformowana w maju 1943, w Sielcach nad Oką jako 1 Polska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Chrzest bojowy “kościuszkowcy” przeszli w bitwie pod Lenino. Decyzją Józefa Stalina dowództwo dywizji objął płk. Zygmunt Berling. Nadzór polityczny nad dywizją sprawował Związek Patriotów Polskich.
Słowa kluczowe
alianci, Jałta, „Kresy”, Krym, linia Curzona, sowietyzacja, Teheran, Wielka Trójka, II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie
Bibliografia
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.
Najnowsza historia świata. 1945–1963, t. 1, pod red. A. Patka, J. Rydla, J. J. Węca, Kraków 2000.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.