Kozaczyzna

ZaporożeZaporożeZaporoże obfitowało w ryby i zwierzynę, dlatego latem ściągały tam grupy myśliwych i rybaków, chętnie podejmujące również wyprawy łupieżcze na Tatarów i czarnomorskie prowincje tureckie. Kozacy lub Niżowcy, jak ich nazywano, wytworzyli już w XVI w. specyficzny typ organizacji militarnej. Na jej czele stał obieralny hetman zaporoski, wyprawami dowodzili zaś atamaniatamanatamani. Głównym ośrodkiem Kozaczyzny była SiczSicz ZaporoskaSicz, warowny obóz i zarazem jedyna na Zaporożu większa osada. Zimą większość Kozaków powracała na północny zachód, w okolice Czehrynia, Białej Cerkwi, Czerkasów lub Kaniowa. Na Siczy pozostawała kilkusetosobowa straż.

RLFfK2e13jluC

Ilustracja przedstawia radę kozacką. Wokół czterech uzbrojonych w miecze mężczyzn stoi grupa liczna grupa kozaków. Jeden z nich trzyma sztandar. Wokół kozaków znajdują się zabudowania i kościół.

Elitę społeczności kozackiej stanowiła starszyzna, złożona z ludzi bogatszych, nieraz posiadających własne gospodarstwa lub majątki na Ukrainie. Ubożsi, zwani hołyszami, utrzymywali się z myślistwa i łupów wojennych, co wielu chłopom ukraińskim wydawało się atrakcyjniejsze od bycia poddanym. Polska magnateriamagnateriamagnateria stopniowo zaprowadzała na Ukrainie porządki typowe dla Korony, zwiększając kontrolę nad chłopstwem, wprowadzając poddaństwo osobiste i egzekwując monopol propinacyjnyMonopol propinacyjnymonopol propinacyjny. Fakt, że cieszący się swobodami Niżowcy zamieszkiwali zimą w tych samych wsiach, co chłopi pańszczyźniani, zachęcał tych ostatnich do ucieczek na Zaporoże i przyłączania się do buntów kozackich podczas zatargów z Rzecząpospolitą. Polonizacja możnowładztwa ruskiego i jego konwersjakonwersjakonwersja na katolicyzm potęgowały antagonizmy społeczne, na które nakładały się konflikty religijne, a przecież przynależność wyznaniowa stanowiła wówczas podstawowy element samookreślenia jednostki i wyznacznik jej tożsamości. To właśnie motywy religijne miały wkrótce odegrać ważną rolę w ideowym uzasadnieniu powstania Chmielnickiego, choć jeszcze 30 lat wcześniej Kozacy byli pod tym względem dość obojętni i brali udział z Polakami w wyprawach przeciw prawosławnej Rosji.

Powstanie rejestru i pierwsze bunty kozackie

Za jedną z głównych swych swobód uważali Kozacy autonomię, przez którą rozumieli także możność organizowania wypraw rabunkowych na terytorium Imperium Osmańskiego i Chanatu Krymskiego. Ponieważ najazdy te ściągały na państwo polsko‑litewskie gniew Turcji, sejm starał się im przeciwdziałać. W 1572 r. utworzono liczący 3 tys. osób rejestr kozacki. Wpisanych doń Niżowców uznano za żołnierzy Rzeczypospolitej, gwarantowano im w zamian za służbę wojskową wolność osobistą oraz posiadanie ziemi. Natomiast starostowie kresowi dążyli do zrównania Kozaków spoza rejestru z poddanymi chłopami. W ten sposób zarysował się podział na Kozaków „statecznych”, czyli gotowych podporządkować się Rzeczypospolitej, i „swawolnych”, uczestniczących w nielegalnych wyprawach łupieżczych na Chanat Krymski oraz tereny Imperium Osmańskiego i gotowych podnieść bunt.

R1d3D1rMvI5ro

Zdjęcie przedstawia tytułową stronę rejestru kozackiego. Jest ona lekko zniszczona. Jest spisana cyrylicą, odręcznie czarnym tuszem

Ograniczenie autonomii i kilkuletni nieurodzaj stanowiły tło pierwszych powstań kozackich. W latach 90. XVI w. na czele buntu stanął najpierw Krzysztof Kosiński, a wkrótce w jego ślady poszedł Semen Nalewajko. Oba powstania stłumiono. Uspokojenie przyniósł początek XVII w., kiedy Kozacy brali udział w walkach z Moskwą. Jednocześnie jednak wzrosła ich liczba, gdyż przyłączali się do nich zwykli chłopi. Kiedy tylko wojna moskiewska ustała, Niżowcy wznowili wyprawy na Krym i posiadłości tureckie, na co Rzeczpospolita odpowiedziała podniesieniem rejestru do 6 tys. i próbami przeciwdziałania wyprawom. Kolejne powstania kozackie z powodu ograniczania swobód wybuchały w 1625, 1630, 1635 i 1638 roku.

W połowie września 1625 roku wybuchło tzw. powstanie Żmajły. Przyczyną rewolty była zbrojna wyprawa Kozaków na Kaffę, leżąca ówcześnie na terytorium Imperium Osmańskiego oraz tajne pertraktacje z carem Michałem I Romanowem. Aby powstrzymać kozackie wyprawy łupieżce, Rzeczpospolita wysłała na Ukrainę swoje wojska w sile 8 tys. żołnierzy pod dowództwem hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Naprzeciw nim z Zaporoża wyruszyli Kozacy pod dowództwem hetmana Marka Żmajły. Po decydującej bitwie na uroczysku Niedźwiedzie Łozy koło Jeziora Kurukowego, Koniecpolski zaproponował zawieszenie broni. Przeciwnego rozejmowi Żmajłę usunięto z funkcji hetmana, a jego miejsce zajął Michał Doroszenko. Ugoda kururkowska kończąca rewoltę zakazywała Kozakom wypraw przeciw Turcji oraz ograniczała ich rejestr do 6 tys. ludzi.

Kolejne zbrojne wystąpienie Kozaków, tym razem pod wodzą hetmana Tarasa Fedorowicza wybuchło w 1630 roku. Ograniczenie liczby Kozaków rejestrowanych spowodowało wzrost liczby Kozaków bez określonego statutu prawnego, co rodziło tarcia. Rosło również napięcie pomiędzy wyznawcami prawosławia niezależnymi od papiestwa a wyznawcami kościoła unickiego podległymi papieżowi i utożsamianymi z Polakami, których mnisi prawosławni oskarżali m.in. o niszczenie cerkwi i wprowadzanie siłą religii rzymskokatolickiej. Wciąż też trwały kozackie wyprawy łupieżcze na pogranicze Rzeczpospolitej. Sygnałem do powstania było ścięcie przez kozactwo nierejestrowane hetmana Hryćko Czarnego, prowadzącego propolską politykę. W marcu 1630 r. pod wodzą hetmana Tarasa Fedorowicza wyruszyło z Zaporoża ok. 700 wypisanych z rejestru Kozaków. W Czerkasach pojmali oni hetmana Kozaków rejestrowych Grzegorza Czornyja, następnie wraz z okolicznymi chłopami zaatakowali i zdobyli Korsuń. Tutaj przyłączyli się do nich Kozacy rejestrowani. W kwietniu liczba powstańców sięgnęła ok. 40 tys. W maju armia Rzeczpospolitej rozpoczęła oblężenie warownego taboru kozackiego pod Perejasławiem. W końcu w czerwcu ruszyły rozmowy zakończone podpisaniem ugody perejasławskiej, w której Kozacy zobowiązali się zaprzestać wypraw na ziemie tureckie, a liczbę Kozaków rejestrowych powiększono do 8000. Zapisy te nie uspokoiły sytuacji i wkrótce doszło do kolejnych powstań kozackich.

R15PWuBjuyiSf1

Obraz przedstawia Iwana Sulyme. Jest do duży mężczyzna. Ma długiego ciemnego wąsa i jest łysy. Na głowie ma pozostawiony jedynie kozacki kosmyk. Jest ubrany w pomarańczowe szaty. Po jego lewej stronie stoi inny kozak szepcze coś do Iwana.

W 1635 r. Sejm Rzeczpospolitej po raz kolejny ograniczył swobody kozackie, zmniejszając liczbę wojska zaporoskiego i zatwierdził budowę twierdzy Kudak, która miała trzymać wojowniczych Kozaków w ryzach. W sierpniu tego samego roku hetman Kozaków nierejestrowanych Iwan Sulima, wracając z wyprawy łupieżczej nakazał zaatakować nowo powstałą twierdzę. Po 6‑godzinnej walce siły Rzeczpospolitej się poddały, a Kudak został zniszczony. Wkrótce na miejsce dotarła ekspedycja karna pod wodzą Stanisława Koniecpolskiego. Sulima został wydany, wywieziony do Warszawy i stracony.

Na Zaporożu wciąż wrzało. W 1637 roku doszło do buntu chłopsko‑kozackiego skierowanego przeciw szlachcie pod wodzą Pawła Pawluka. Ten zrwy wojska Rzeczpospolitej dość szybko stłumiły. Pawluka stracono, a część powstańców wziętych do niewoli nabito na pal. Zawieszenie broni nie trwało długo. Kilka miesięcy później, wiosną 1638 roku, hetmani kozaccy Jakub Ostranica i Dymitr Hunia na wieść o ograniczeniu rejestru i likwidacji Kozaczyzny, wywołali kolejne powstanie. Bunt objął tereny środkowego Dniepru, okolice Czerkas i Łubniów, nie był jednak dobrze zorganizowany i siły Rzeczpospolitej stłumiły powstanie w sierpniu 1638 roku.

„Stateczni” Kozacy rejestrowi zachowywali się lojalnie i uczestniczyli w zwalczaniu buntów „swawolnych”. Po zdławieniu ostatniego z nich zastosowano szczególnie ostre represje. Kozackie swobody zniesiono, na czele rejestru postawiono Polaków, a Niżowców spoza rejestru zrównano z chłopami. Armaty twierdzy Kudak kontrolowały Dniepr, uniemożliwiając Kozakom wyprawy na Morze Czarne. Na Ukrainie zapanował złoty pokój. Do czasu.

Plany wojny tureckiej

Stosunki polsko‑tureckie po pokoju chocimskim z 1621 r. układały się poprawnie. Jedynym zagrożeniem z południowego wschodu były najazdy tatarskie. Aby to zmienić, hetman koronny Stanisław Koniecpolski planował wyprawę na Krym, sugerując przy tym nawiązanie współpracy z Rosją. Zamysł ten podjął Władysław IV, ale w jego oczach wyprawa na Krym miała być wstępem do rozprawy z Turcją. Tylko wielka wojna z potężnym przeciwnikiem mogła być uzasadnieniem dla ponoszenia kosztów związanych z rozbudową armii. W 1645 r., przy cichym wsparciu posła weneckiego Giovanniego Tiepolo, który przybył do Rzeczpospolitej w celu zmontowania ligi antytureckiej, król w tajemnicy rozpoczął zbrojenia. Śmierć cieszącego się autorytetem hetmana Koniecpolskiego rok później oraz ujawnienie planów wojny wywołały wzburzenie szlachty i wielu senatorów. Władysław IV ponownie, tak jak w 1635 r., musiał rozwiązać oddziały wyszkolonych już żołnierzy, którzy natychmiast zaciągnęli się do walki na polach wojny trzydziestoletniejwojna trzydziestoletniawojny trzydziestoletniej. Rzeczpospolita pozostała bez armii, podczas gdy na Ukrainie narastało wrzenie, Niżowcy liczyli bowiem – zgodnie zresztą z obietnicami płynącymi z najbliższego otoczenia króla – na udział w wojnie i związane z tym łupy.

R15ufRBDrHT5b

Obraz przedstawia Karola Ferdynanda Wazę. Ma on długą ciemną brodę i długie włosy. Jest ubrany w czerwony strój z białym kołnierzykiem.

Słownik

Słowa kluczowe

rejestr kozacki, Kozacy, Krym, najazdy tatarskie, Ukraina, Zaporoże, Rzeczypospolita Obojga Narodów

Bibliografia

M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011.

W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie, Kraków 1984.

Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989.