Końcowe produkty przemiany materii, głównie białka i inne związki azotowe, wydalane są z organizmu w formie moczu – płynu wytwarzanego w nerkach. Każda z nerek zawiera od 8 do 10 kielichów nerkowych, z których mocz ostateczny przemieszcza się do miedniczki nerkowej. Miedniczka, zwężając się, przechodzi w pojedynczy moczowód, transportujący mocz do pęcherza moczowego. Po wypełnieniu pęcherza mocz wydalany jest z organizmu przez cewkę moczową. Proces ten nosi nazwę mikcji. Częstość mikcji zależy bezpośrednio od ilości moczu produkowanego przez nerki oraz czynności ośrodków nerwowych kontrolujących mięśnie gładkie i szkieletowe zlokalizowane w pęcherzu moczowym.

Objętość i skład moczu ostatecznego związane są bezpośrednio z dwoma podstawowymi procesami: przesączaniem kłębuszkowymprzesączanie kłębuszkoweprzesączaniem kłębuszkowym oraz wchłanianiem w kanalikach nerkowych. Istnieje wiele czynników mających wpływ na te procesy, z których najważniejsze to: ciśnienie tętnicze krwi, ciśnienie onkotyczneciśnienie onkotyczneciśnienie onkotyczne białek osocza, aktywność autonomicznego układu nerwowego oraz oddziaływanie wazopresyny i innych hormonów.

Najważniejszym hormonem wpływającym na ilość produkowanego przez nerki moczu jest wazopresyna, wytwarzana przez podwzgórze i wydzielana przez tylny płat przysadki mózgowej. W efekcie działania wazopresyny przede wszystkim następuje zagęszczenie moczu ostatecznego, na skutek przyspieszenia wchłaniania zwrotnego wody w kanalikach nerkowych. Powoduje to zmniejszenie ilości moczu ostatecznego, przedostającego się następnie moczowodami do pęcherza moczowego. Niedobór lub brak wazopresyny prowadzi do występowania moczówki prostej – choroby objawiającej się produkcją bardzo dużych ilości (5–20 l na dobę) rozcieńczonego moczu.

Innymi hormonami mającymi wpływ na proces wytwarzania moczu ostatecznego w kanalikach nerkowych są: wydzielany przez korę nadnerczy aldosteron (zwiększający wchłanianie jonów sodowych i wydalanie jonów potasowych) oraz wydzielany przez przytarczyce parathormon (zwiększający wchłanianie jonów wapniowych).

Ściana pęcherza moczowego składa się z włókien mięśni gładkich, przebiegających spiralnie, podłużnie i okrężnie. Włókna te tworzą wypieracz moczu – mięsień, którego skurcz prowadzi bezpośrednio do opróżnienia pęcherza podczas mikcji. W dolnej części pęcherza moczowego, na granicy z cewką moczową, znajduje się kolejna grupa włókien mięśni gładkich, tworząca zwieracz wewnętrzny cewki moczowej. Poniżej, już poza pęcherzem moczowym, zlokalizowany jest zwieracz zewnętrzny cewki moczowej, mięsień zbudowany z włókien poprzecznie prążkowanych.

Mięśnie gładkie wchodzące w skład ścian pęcherza moczowego unerwione są przez autonomiczny układ nerwowy. Ośrodki przywspółczulne, których włókna biegną do pęcherza, zlokalizowane są w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego, natomiast ośrodki współczulne − w odcinku piersiowym i lędźwiowym rdzenia. Włókna współczulne zmniejszają napięcie wypieracza moczu, jednocześnie zwiększając napięcie zwieracza wewnętrznego cewki moczowej, co w efekcie prowadzi do utrzymywania moczu w pęcherzu. Natomiast unerwienie przywspółczulne powoduje zwiększenie napięcia wypieracza moczu oraz zmniejszenie napięcia zwieracza wewnętrznego cewki moczowej, co wywołuje mikcję.

Zwieracz zewnętrzny cewki moczowej, należący do mięśni szkieletowych poprzecznie prążkowanych, unerwiony jest przez włókna nerwu sromowego (biorącego swój początek w rogach brzusznych istoty szarej krzyżowego odcinka rdzenia kręgowego). Mięsień ten może kurczyć się w sposób zależny od woli, co zapobiega niekontrolowanemu oddawaniu moczu.

Mocz ostateczny produkowany jest przez nerki w sposób ciągły. Przedostaje się z nerek do pęcherza poprzez moczowody. W ścianach moczowodów znajdują się pęczki włókien mięśniowych gładkich, których skurcze wywołują powstawanie fali perystaltycznej, przemieszczającej mocz z miedniczek nerkowych do pęcherza moczowego. Napływający do pęcherza mocz nie powoduje początkowo znaczącego wzrostu ciśnienia wewnętrznego. Dzieje się tak ze względu na elastyczność ścian pęcherza moczowego, który zwiększa, do pewnych granic, swoją objętość wraz z napływem kolejnych porcji moczu. Pojemność pęcherza moczowego dorosłego człowieka wynosi ok. 700 cmIndeks górny 2². Narząd ten może się jednak rozciągnąć do objętości ponad jednego litra. Pierwsza potrzeba oddania moczu pojawia się przy wypełnieniu pęcherza do objętości ok. 150 ml, a po przekroczeniu ok. 400 ml ciśnienie wewnątrz pęcherza zaczyna gwałtownie rosnąć i pojawia się odczucie silnego parcia na mocz.

Proces oddawania moczu jest bezwarunkowym odruchem rdzeniowym, który jednak podlega kontroli wyższych ośrodków nerwowych i – podobnie jak defekacjadefekacjadefekacja – może być wyzwalany i hamowany świadomie. Mikcja rozpoczyna się od zwiększenia impulsacji (wysyłania impulsów nerwowych), płynącej do pęcherza moczowego włóknami przywspółczulnymi. Powoduje to skurcz wypieracza moczu oraz rozluźnienie zwieracza wewnętrznego cewki moczowej. Równocześnie z aktywacją włókien przywspółczulnych dochodzi do hamowania neuronów współczulnych, mających za zadanie utrzymywać mocz w pęcherzu. Dodatkowo zahamowana zostaje czynność motoneuronówmotoneuronmotoneuronów krzyżowej części rdzenia kręgowego, tworzących nerw sromowy, który wywołuje skurcz zwieracza zewnętrznego cewki moczowej. Wszystkie te mechanizmy prowadzą do mikcji.

Ośrodki odpowiedzialne za oddawanie moczu zlokalizowane są w różnych częściach ośrodkowego układu nerwowego. Główne struktury nerwowe zaangażowane w kontrolę mikcji występują w pniu mózgupień mózgupniu mózgu: ośrodek pobudzający proces oddawania moczu znajduje się w obrębie mostumostmostu, natomiast ośrodek hamujący mikcję – w śródmózgowiuśródmózgowieśródmózgowiu. Dodatkowe ośrodki kontrolujące czynność wydalniczą pęcherza moczowego obecne są w korze mózgowej. Wpływając na rdzeniowy odruch oddawania moczu, umożliwiają one świadome zainicjowanie lub zahamowanie mikcji.

Słownik