Przeczytaj
Przegląd systematyczny ryb (Pisces)
Gromadę ryb (Pisces) dzieli się na dwie podgromady: chrzęstnoszkieletowe (Chondrichthyes) oraz kostnoszkieletowe (Osteichthyes). Kryterium tego podziału stanowi rodzaj tkanki, która buduje szkielet:
szkielet ryb chrzęstnoszkieletowych jest utworzony z tkanki chrzęstnej;
szkielet ryb kostnoszkieletowych jest utworzony z tkanki kostnej.
Współcześnie żyje ok. 32 767 gatunków ryb.
Podgromada: ryby chrzęstnoszkieletowe (Chondrichthyes)
Ryby chrzęstnoszkieletowe pojawiły się na początku dewonu i żyją do dzisiaj. Stanowią nieliczną grupę systematyczną. Zalicza się do niej ryby spodouste (Elasmobranchii) liczące ok. 1159 gatunków i ryby zrosłogłowe (Holocephali) liczące zaledwie 50 gatunków.
Ryby chrzęstnoszkieletowe mają:
szkielet zbudowany z tkanki chrzęstnej;
ciało pokryte łuskami plakoidalnymiłuskami plakoidalnymi;
otwór gębowy położony po brzusznej stronie ciała;
heterocerkalną płetwę ogonowąheterocerkalną płetwę ogonową.
Grupa: ryby spodouste
Do ryb spodoustych zalicza się 513 gatunków rekinów (Selachii) i 646 gatunków płaszczek (Batoidea). Inna nazwa ryb spodoustych to ryby krytoskrzelne, pochodzi ona od ich głęboko osadzonych łuków skrzelowych.
Cechami charakterystycznymi ryb spodoustych są:
duża mobilność;
duże rozmiary;
drapieżny tryb życia;
wolny metabolizm;
dobrze rozwinięty zmysł wzroku.
Grupa: ryby zrosłogłowe (Holocephali)
Po permie doszło do masowego wymierania ryb zrosłogłowych, dlatego obecnie występują nielicznie, są skupione w rzędzie chimerokształtnych (Chimaeriformes).
Współcześnie żyjący przedstawiciele ryb zrosłogłowych nie mają łusek, ich ciało jest silnie zwężone ku tyłowi. Z przodu natomiast głowa wydłużona jest ku rostrumrostrum, które może przyjmować różne, osobliwe kształty.
Podgromada: ryby kostnoszkieletowe (Osteichthyes)
Ryby kostnoszkieletowe pojawiły się w dewonie i żyją do dzisiaj. Stanowią ogromną większość współcześnie żyjących ryb. Należą do nich wszystkie gatunki występujące w Polsce, zarówno słodkowodne, jak i te żyjące w Bałtyku. Do ryb kostnoszkieletowych zalicza się dwie grupy: ryby mięśniopłetwe (Sarcopterygii) liczące 8 gatunków i ryby promieniopłetwe (Actinopterygii) liczące ok. 31 550 gatunków.
Ryby kostnoszkieletowe cechują:
szkielet zbudowany z tkanki kostnej;
ciało pokryte łuskami ktenoidalnymiłuskami ktenoidalnymi, cykloidalnymicykloidalnymi lub elasmoidalnymielasmoidalnymi;
otwór gębowy przesunięty na przód ciała;
homocerkalnahomocerkalna, dyficerkalnadyficerkalna lub tryficerkalna płetwa ogonowatryficerkalna płetwa ogonowa.
Grupa: mięśniopłetwe (Sarcopterygii)
Ryby mięśniopłetwe to zwierzęta, których płetwy są osadzone na mięśniowych trzonach. Zalicza się do nich ryby trzonopłetwe (Crossopterygii) i ryby dwudyszne (Dipnoi).
Ryby trzonopłetwe mają parzyste płetwy osadzone na umięśnionych trzonach, podobne do pięciopalczastych kończyn. Pod koniec dewonu z ryb trzonopłetwych wykształciły się pierwsze kręgowce lądowe.
Przedstawicielami ryb trzonopłetwych są dwa gatunki z rodzaju Latimeria: Latimeria chalumnae i Latimeria menadoensis.
Ryby dwudyszne mają uwstecznione skrzela, a dodatkowym narządem oddechowym są workowate płuca pochodzące z przekształconego pęcherza pławnegopęcherza pławnego.
Przedstawicielami ryb dwudysznych są: rogoząb australijski (Neoceratodus forsteri), prapłaziec amerykański (Lepidosiren paradoxa), prapłetwiec brunatny (Protopterus annectens), prapłetwiec abisyński (Protopterus aethiopicus), prapłetwiec mały (Protopterus amphibius) i prapłetwiec afrykański (Protopterus dolloi).
Ryby dwudyszne wykazują szereg cech budowy zbliżonych do płazów. Jaja oraz rozwój ryb dwudysznych również są podobne jak u płazów. Larwa opuszczająca jajo przypomina larwy traszek i salamander. Początkowo nie ma płuc, jedynie bardzo duże skrzelaskrzela zewnętrzne.
Grupa: promieniopłetwe (Actinopterygii)
Ryby promieniopłetwe mają kostne, wydłużone i elastyczne promienie, które wspierają płetwy. Promienie mogą wykonywać różne ruchy w celu lokomocji i manewrowania, takie jak ruch ku górze i dołowi, rozpościeranie, składanie. Ryby promieniopłetwe oddychają skrzelami wspartymi na łukach kostnych.
Do ryb promieniopłetwych zalicza się: kostołuskie (Chondrostei), przejściowce (Holostei) i kościste (Teleostei).
Kostołuskie (Chondrostei)
Ryby kostołuskie mają chrzęstny, słabo skostniały szkielet, chrzęstną puszkę mózgową i heterocerkiczną płetwę ogonową. Pod tymi względami przypominają ryby chrzęstnoszkieletowe.
Do ryb kostołuskich zalicza się 27 gatunków, które dzieli się na dwie rodziny: jesiotrowate i wiosłonosowate.
Przejściowce (Holostei)
Szkielet ryb przejściowych jest w znacznym stopniu skostniały. Do ryb tych należy 8 gatunków drapieżników żyjących w ciepłych bądź umiarkowanych wodach Ameryki Północnej. Zalicza się do nich ryby amiokształtne i niszczukokształtne.
Kościste (Teleostei)
Ryby kościste stanowią największą grupę ryb, liczącą ok. 31 300 gatunków.
Ryby kościste są uważane za grupę, która osiągnęła największy sukces ewolucyjny spośród kręgowców. Wyróżnia się następujące kierunki ewolucyjne w budowie morfologicznej tych ryb:
zrastanie się/redukcja kości budujących czaszkę;
rozrost podstawy płetwy grzbietowej;
zmiany w osadzeniu płetw;
symetryzacja budowy płetwy ogonowej (homocerkaria);
usprawnienie mechanizmu i wzmocnienie struktur służących do zdobywania pokarmu.
Wyróżnia się 42 rzędy ryb kościstych. Poniżej przedstawiono cztery wybrane.
Śledziokształtne (Clupeiformes) to głównie ryby morskie. Mają pęcherz pławny otwarty do przełyku. Rząd obejmuje 394 gatunki. Zalicza się do nich śledzie i sardele.
Łososiokształtne (Salmoniformes) to głównie ryby słodkowodne oraz dwuśrodowiskowe. Mają płetwę tłuszczową. Rząd liczy 228 gatunków. Należą do nich m.in. łososie, trocie, pstrągi, sieje i lipienie.
Więcej na temat wędrówek ryb w e‑materiale: Wędrówki rybWędrówki ryb.
Płastugokształtne (Pleuronectiformes) to ryby morskie. Nie mają pęcherza pławnego. Ich ciało ma asymetryczną budowę: strona, na której leży ryba, jest jasna, pozbawiona pigmentu, natomiast strona przeciwna jest ciemno ubarwiona, znajdują się na niej oczy i czynna szczelina skrzelowa. Rząd ten liczy 776 gatunków, do których należą m.in. płastugi, gładzice i halibuty.
Okoniokształtne (Perciformes) – zamieszkują wszystkie dostępne siedliska wodne.
Okoniokształtne to najbardziej różnorodny rząd kręgowców, liczący aż 10 905 gatunków. Wynika stąd ogromne zróżnicowanie kształtów i rozmiarów tych ryb, a także środowiska ich życia, pokarmu i sposobów rozmnażania.
Do okoniokształtnych należą m.in. najmniejsza ryba świata – babka Trimmatom nanus, która osiąga 1 cm długości, niewielkie pigmejowate ryby słoneczne z rodzaju Elassoma oraz marliny – jedne z największych ryb świata, osiągające nawet 5 metrów długości.
Znaczenie ryb
Gatunki chronione w Polsce
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt ochroną ścisłąochroną ścisłą zostały objęte następujące gatunki ryb:
jesiotr ostronosy (Acipenser oxyrinchus);
koza złotawa (Sabanejewia aurata);
strzebla błotna (Eupallasella percnurus);
głowacica (osobniki występujące w dorzeczu Dunaju) (Hucho hucho).
Ponadto jesiotra ostronosego i strzeblę błotną objęto ochroną czynną, tzn. dla tych gatunków utrzymywane są strefy ochronne.
Z kolei gatunki objęte ochroną częściowąochroną częściową to:
aloza (Alosa alosa);
parposz (Alosa fallax);
śliz pospolity (Barbatula barbatula);
koza dunajska (Cobitis elongatoides);
koza pospolita (Cobitis taenia);
piskorz (Misgurnus fossilis);
piekielnica (Alburnoides bipunctatus);
brzanka (Barbus peloponnesius);
ciosa (osobniki poza populacją Zalewu Wiślanego) (Pelecus cultratus);
różanka (Rhodeus amarus);
kiełb białopłetwy (Romanogobio albipinnatus);
kiełb Kesslera (Romanogobio kessleri);
pocierniec (Spinachia spinachia);
babka czarna (Gobius niger);
babka czarnoplamka (Gobiusculus flavescens);
babka piaskowa (Pomatoschistus microps);
babka mała (Pomatoschistus minutus);
taśmiak długi (Lumpenus lampretaeformis);
wężynka (Nerophis ophidion);
iglicznia (Syngnathus typhle);
głowacz białopłetwy (Cottus gobio);
głowacz pręgopłetwy (Cottus poecilopus);
kur rogacz (Myoxocephalus quadricornis);
dennik (Liparis liparis).
Słownik
płetwa ogonowa, w której szkielet osiowy biegnie do końca ogona, zaś płaty zredukowane są do zwężających się ku tyłowi pasów, które są rozłożone symetrycznie po stronie grzbietowej i brzusznej; typowa dla dwudysznych
niesymetryczna płetwa ogonowa; płat brzuszny lub płat grzbietowy jest większy i lepiej rozwinięty; typowa dla chrzęstnoszkieletowych
płetwa ogonowa złożona z symetrycznie rozłożonych płatów, które oparte są wyłącznie na promieniach płetwowych; typowa dla większości promieniopłetwych
płetwa ogonowa, której oba płaty są symetryczne i rozbudowane; kręgosłup zakończony jest trzecim płatem; typowa dla latimerii
łuski typowe dla ryb promieniopłetwych niemających kolców w płetwach; są cienkie, elastyczne, okrągławe, złożone z izopedyny
łuski typowe dla latimerii; są cienkie, zbudowane z izopedyny pokrytej warstwą dentyny
łuski typowe dla ryb kostnoszkieletowych, zbudowane z izopedyny; na zewnętrznej części mają liczne ząbkowate wyrostki skierowane doogonowo, które nadają powierzchni ryby szorstkości, nie zmniejszając tarcia względem otaczającej wody
łuski typowe dla ryb chrzęstnoszkieletowych; składają się ze zwapniałej bezkomórkowej podstawy kostnej – płytki plaktoidalnej – i przyciśniętego do niej kolcowatego zęba; zarówno płytka, jak i ząb zbudowane są z dentyny
forma częściowej ochrony przyrody, dopuszczająca stosowanie zabiegów ochronnych w celu przywrócenia pierwotnego stanu ekosystemów naturalnych, utrzymania określonych siedlisk zagrożonych gatunków oraz zachowania bioróżnorodności
ochrona dopuszczająca gospodarcze wykorzystanie danego gatunku lub obszaru, np. pozyskiwanie osobników tych gatunków lub udostępnienie turystom ścieżek, po których mogą się poruszać w rezerwacie przyrody
w przypadku gatunków zwierząt ochrona ścisła nie dopuszcza jakichkolwiek ludzkich ingerencji, takich jak: umyślne zabijanie, niszczenie jaj i form rozwojowych, przetrzymywanie, chów, jak również zbywanie, nabywanie oraz wywożenie za granicę; zabrania się również niszczenia siedlisk
narząd hydrostatyczny większości ryb; nie występuje u spodoustych, u niektórych ryb kostnych (np. makreli) wtórnie zanikł; ma za zadanie zmniejszanie ciężaru właściwego ryby, co pozwala jej na swobodne unoszenie się w wodzie oraz poruszanie w płaszczyźnie pionowej; u niektórych pełni funkcję narządu oddechowego, może też służyć do odbioru fal dźwiękowych lub wydawania dźwięku; u większości gatunków jest wypełniony mieszaniną gazów (głównie tlenu, dwutlenku węgla i azotu)
wyrostek przedniej części głowy ryby; może mieć różne kształty u różnych gatunków
narządy zwierząt wodnych, kręgowców i bezkręgowców umożliwiające pobieranie tlenu rozpuszczonego w wodzie; najczęściej są to cienkościenne, rozgałęzione, bogato ukrwione wyrostki, fałdy lub uwypuklenia – skórne bądź błony śluzowej jelita