Co to znaczy, że coś wiem?

Jedną z ważniejszych rzeczy, które charakteryzują gatunek ludzki, jest to, że operuje on wiedzą. Już sama nazwa „homo sapiens” mówi o tym, że jesteśmy organizmem rozumnym, czyli posługującym się rozumem. Nasze życie polega na zdobywaniu, przekazywaniu i utrwalaniu wiedzy. Co to jednak znaczy, że posiadamy wiedzę, czyli że coś wiemy? W jaki sposób tę wiedzę zdobywamy?

R1GcbeMvPRi0B

Ilustracja przedstawia abstrakcyjną sytuację. Na stole leży otwarta książka, na której rozgrywa się realna scena z książki. Na jednej stronie książki znajduje się trawa po której biega pies. Po drugiej stronie książki znajduje się droga po której idzie postać z rozłożoną parasolką , przysłaniającą sylwetkę postaci. Obok drogi znajduje się latarnia. Ponad książką znajduje się balon. Obok książki leci balon. Po lewej stronie książki stoi kubek , a po prawej leży pióro wieczne.

Wiedza może mieć charakter praktyczny, czyli – mówiąc fachowo – proceduralny. Wiem – to znaczy umiem coś zrobić, potrafię wykorzystać dostępne mi narzędzia, by osiągnąć zamierzone rezultaty. Przykładowo rowerzysta wie, jak jeździć na rowerze – potrafi zachować równowagę, kręcić pedałami i zmieniać przerzutki, dzięki czemu jest w stanie dotrzeć do celu. Istnieje również wiedza teoretyczna, nazywana opisowąwiedza opisowaopisową. Tutaj wiedzieć oznacza opisywać i wyjaśniać dane zachowanie. Przykładowo takim rodzajem wiedzy będzie umiejętność wyjaśnienia, na podstawie jakich praw mechaniki porusza się rower. Większość wiedzy naukowej ma charakter opisowy. Każdy z tych rodzajów wiedzy będziemy oceniać ze względu na różne kryteria. W wiedzy proceduralnejwiedza proceduralnawiedzy proceduralnej liczy się skuteczność. Nie powiemy przecież, że ktoś umie jeździć na rowerze, jeśli będzie się co chwila przewracał. Wiedza opisowa jest czymś wartościowym tylko jeśli trafnie opisuje dane zjawisko lub przedmiot. Inaczej mówiąc, w wiedzy opisowej liczy się jej prawdziwość. Wracając do przykładu z rowerem: nie powiemy, że ktoś wie, jak jeździ rower, jeśli powie nam, że jest on popychany przez krasnoludki – takie wyjaśnienie nie jest przecież zgodne z rzeczywistością.

Epistemologia

R1YsCH2SGO43F1

Ilustracja przedstawiam obraz z lotu ptaka na stertę rozłożonych książek. Książki porozkładane są obok siebie, na przypadkowych stronach.

Filozofowie od zawsze lubili zadawać pytania fundamentalne, które na pierwszy rzut oka wydawać się mogą naiwne. Pytanie „skąd wiadomo, że coś wiem” może być tak właśnie odebrane. Jeżeli jednak przyjrzymy mu się bliżej, to okaże się, że sprawa jest bardziej skomplikowana. Dyscyplina filozoficzna, która zajmuje się wiedzą i poznaniem (czyli sposobem, w jaki nabywamy wiedzę), to epistemologiaepistemologiaepistemologia. Co prawda sam termin został wprowadzony do użycia dopiero w XIX wieku, ale refleksja epistemologiczna towarzyszy filozofii od samego jej początku.

Jakie pytanie zadaje epistemologia?

• Czym jest poznawanie, w jaki sposób poznajemy?

• Czy poznajemy tylko przy pomocy zmysłów czy też rozumu?

• Czy wiedza, której źródłem jest rozum jest lepsza czy gorsza od tej, której źródłem są zmysły?

• Co jest przedmiotem poznania? Czy są nim tylko wrażenia czy też poznajemy realny świat?

• Co to jest prawda – jak ją definiujemy i w jaki sposób możemy zweryfikować czy dany sąd jest prawdziwy czy też fałszywy?

• Czym jest wiedza? Jaki ma charakter, czy trafnie opisuje realny świat czy jest jedynie prawdopodobnym przypuszczeniem?

Krytyka zdrowego rozsądku

Ustalenia czy też wątpliwości epistemologii często są sprzeczne z naszą intuicją, a niektórzy powiedzą, że ze zdrowym rozsądkiem. Na przykład jeżeli ktoś się zastanawia, czy stojąca przed nim szklanka istnieje rzeczywiście, to obrońca zdrowego rozsądku uzna takie pytanie za absurdalne, bo przecież istnienie tej szklanki jest oczywiste. Filozofia jest jednak rodzajem refleksji, który bierze pod lupę rzeczy traktowane jako oczywiste. Niektórzy traktują oczywistość jako kryterium prawdy. Oczywiste miałoby być to, czego nie da się w sposób sensowny podać w wątpliwość. Ten sposób argumentacji przyjął chociażby Kartezjusz, który uznał, że stwierdzenie „myślę, więc jestem” posiada właśnie taki oczywisty charakter. Samo pojęcie zdrowego rozsądku jest jednak problematyczne. Na przestrzeni wieków różne rzeczy wydawały się ludziom zgodne ze zdrowym rozsądkiem, a potem okazywały się błędne. Przykładowo, kiedyś uważano, że to słońce krąży wokół ziemi. Niewolnictwo również traktowano jako fakt oczywisty i zdroworozsądkowy. Współcześnie zaś uznaje się takie sądy za nieakceptowalne.

RwkxaYQcuDL50

Ilustracja przedstawia model wszechświata. W centrum modelu znajduje się nieruchoma Ziemie, natomiast pozostałe planety krążą wokół niej, na ich orbitach zapisane są ich nazwy.

Zdrowy rozsądek jest również określany jako „zmysł wspólny”, czyli rodzaj takiego rozumowania, który ma być upowszechniony w danej społeczności. Filozofowie wielokrotnie wykazywali jednak, że takie rozumowanie wcale nie musi być racjonalne i wcale nie jest powszechne. Przy głębszym spojrzeniu okazuje się bowiem, że dany pogląd wcale nie jest podzielany przez wszystkich członków danej społeczności, a ponadto zawiera dość istotne błędy logiczne. Psychologowie wskazują zresztą na całą listę błędów poznawczych, czyli nieracjonalnych sposobów postrzegania rzeczywistości. Jednym z nich jest tzw. efekt potwierdzenia. Jest to tendencja, która powoduje, że wyszukujemy i zapamiętujemy raczej te informacje, które potwierdzają nasze obecne przekonania, niż te, które podają je w wątpliwość. Osoba o określonych preferencjach politycznych będzie śledzić te informacje, które utwierdzają ją w jej przekonaniach. Te, które są z nimi sprzeczne, najprawdopodobniej „puści mimo uszu”.

Czy jestem mózgiem w słoiku?

R1VaFHsIDTwKE

Ilustracja przedstawia abstrakcyjną ilustrację. Na ilustracji są trzy postacie - drzewa ubrane w garnitury, koszule i krawaty oraz meloniki. Każda z postaci ma inny element zastępujący głowę. Pierwsza zamiast głowy ma kostkę rubika, druga zamiast głowy ma żarówkę, trzecia zamiast głowy ma rozpadającą się na części kostkę rubika.

R3PYjz6iR8gCi1

Ilustracja przedstawia abstrakcyjną grafikę przestawiającą żarówkę z mózgiem w środku.

Skoro nie możemy nic pewnego powiedzieć o świecie, to powinniśmy zaniechać wypowiadania sądów o rzeczywistości. Stanowiskiem przeciwstawnym, polegającym na przyjmowaniu wszystkich poglądów, bez ich sprawdzenia, jest dogmatyzm.

Czy taka postawa jest jednak uspakajająca? Hilary PutmanHilary Putnam (1926–2016)Hilary Putman, współczesny filozof analityczny, zaproponował następujący eksperyment myślowy. Wyobraźmy sobie, że tak naprawdę jesteśmy tylko mózgiem umieszczonym w słoiku. Dostarczane są nam niezbędne środki odżywcze oraz – przy pomocy odpowiedniej aparatury – bodźce zewnętrzne. W rzeczywistości nie doświadczamy zatem nic realnego – nie jeździmy na rowerze, nie chodzimy na dyskoteki. Są nam przekazywane impulsy, które generują wrażenia – tak jakbyśmy rzeczywiście jeździli na rowerze czy chodzili na dyskotekę. Można powiedzieć, że świat jest tak naprawdę jedną wielką halucynacją, która stworzona została na podstawie sztucznych wrażeń. Putnam zastanawia się czy będąc w takiej sytuacji moglibyśmy w ogóle odkryć, że jesteśmy tylko i wyłącznie mózgami w słoikach, a świat zewnętrzny jest tylko ułudą.

Eksperyment Putnama odnosi się to problemu, na który już wcześniej zwracali filozofowie. Warto przypomnieć sobie platońską metaforę jaskini. Uwięzienie w niej ludzie cienie na ścianie postrzegali jako rzeczywistość, nie zdając sobie sprawy, że prawdziwy świat wygląda inaczej. Innym przykładem jest „złośliwy demon” Kartezjusza. Filozof ten, zastanawiając się nad tym, co jest pewne, rozważał istnienie takiego demona, który nieustannie zwodzi nas na temat tego, jak wygląda świat zewnętrzny.

Niezależnie od tego, jak rozwiążemy wspomniany eksperyment myślowy, można do argumentów sceptyków podejść pragmatycznie. Z tego, że nasze zmysły nie są dokładne, nie musi wynikać, że nic sensownego o świecie nie powiemy. Sceptycyzm może być jednak pewnym zaleceniem metodologicznym. Nauka nie rozwijałaby się, gdyby nikt nie podawał w wątpliwość kolejnych ustaleń. Sceptycyzm jest zatem warunkiem rozwoju wiedzy ludzkiej.

Słownik