Przeczytaj
Na początek krótki fragment Biblii królowej Zofii pochodzącej z połowy XV w. Jest to jeden z najstarszych zabytków polszczyzny:
Biblia królowej Zofii<3> I rzekł Bog: „Badz
swiatło”. I stworzono swiatłosc. <4> A
uzrzał Bog swiatłosc, ize jest
dobra, i rozdzielił swiatłosc ode
cmy. <5> I nazwał jest swiatłosc
dniem, a cmy noca. I uczynił wieczor
a s jutra, dzien jeden. <6> Lepak
rzecze Bog: „Badz stworzenie w posrzod
wod, a rozdzieli wody od wod.
Powyższy cytat został oddany metodą transliteracji. Transliteracja to zapis tekstu znakami innego alfabetu, przy zachowaniu ścisłej odpowiedniości liter. Alternatywą jest transkrypcja fonetyczna, która uwzględnia wymowę; jest bardziej przystępna, ale niesie ryzyko anachronizmówanachronizmów, ponieważ język staropolski różnił się od współczesnego, a grafiagrafia tamtego okresu nie zawsze oddawała spodziewane dźwięki.
Przegłos lechicki
Przegłos jest procesem fonetycznym polegającym na zmianie samogłoski w inną pod wpływem sąsiedztwa spółgłoskowego. W kontekście polszczyzny mówi się o przegłosie lechickimprzegłosie lechickim dawnych samogłosek tzw. przednich (artykułowanych w przedniej części jamy ustnej) ě i e w samogłoski tylne (artykułowane w tylnej części jamy ustnej) ‘a i ‘o. Proces zachodził przed spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. Schemat tego procesu wygląda następująco:
Przegłos jest procesem fonetycznym polegającym na zmianie samogłoski w inną pod wpływem sąsiedztwa spółgłoskowego. W kontekście polszczyzny mówi się o dawnych samogłosek tzw. przednich (artykułowanych w przedniej części jamy ustnej) jać (zapisywane jako e z daszkiem nad literą) i e w samogłoski tylne (artykułowane w tylnej części jamy ustnej) ‘a i ‘o. Proces zachodził przed spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. Schemat tego procesu wygląda następująco:
*ě (t, d, s, z, n, r, ł) > ‘a (t, d, s, z, n, r, ł)
*e (t, d, s, z, n, r, ł) > ‘o (t, d, s, z, n, r, ł)
prasłowiańskie jać (t, d, s, z, n, r, ł) przekształcające się w zmiękczenie a (t, d, s, z, n, r, ł)
prasłowiańskie e (t, d, s, z, n, r, ł) przekształcające się w zmiękczenie o (t, d, s, z, n, r, ł)
Co ważne, nowo powstała samogłoska tylna występuje po spółgłosce miękkiej. Przykłady przegłosu lechickiego z tekstu Biblii królowej Zofii:
*ě > ‘a
*uzьrělъ > uźrzał
*světlostь > światłość
prasłowiańskie jać przekształcające się w zmiękczenie a
prasłowiańskie *uzьrělъ (literowanie: u z jer miękki jać l jer twardy przekształcające się w formę uźrzał
prasłowiańskie *světlostь (literowane: s w jać t l o s t jer miękki) przekształcające się w formę światłość
*e > ‘o
*sъtvorjeno > stworzono
*věčerъ > wieczór
prasłowiańskie e przekształcające się w zmiękczenie o
prasłowiańskie *sъtvorjeno (literowanie: s jer twardy t w o r j e n o ) przekształcające się w formę stworzono
prasłowiańskie *věčerъ (literowanie: w jać cz e r jer twardy) przekształcające się w formę wieczór
>< - kierunki zmian fonetycznych
ь ъ - jery (zob. niżej)
* - forma rekonstruowana w prajęzyku (tu: prasłowiańskim)
jer miękki, jer twardy
forma oznaczona gwiazdką - forma rekonstruowana w prajęzyku (tu: prasłowiański)
Póżniejszą fazę rozwoju (przypadającą między IX a XI wiekiem) przegłosu lechickiego nazywamy przegłosem polskim, który obejmował samogłoskę e. Zachodziła tu wymiana: e : o (lecieć - latać) lub e : a (wieniec - wianek).
Rozwój jerów
Jery, czyli samogłoski zredukowane (półsamogłoski) były dziedzictwem prasłowiańskim. Zapisujemy je w celach naukowo‑dydaktycznych znakami ь (jer przedni, miękki i palatalizującypalatalizujący) oraz ъ (tylny, twardy i niepalatalizujący). W polszczyźnie nigdy jerów nie zapisywano; ich zanik wyprzedził początki piśmiennictwa.
Przykłady z tekstu Biblii królowej Zofii:
*tьmy > ćmy
*bogъ > Bóg
*dьnь > dzień
prasłowiańskie *tьmy (literowane: t jer miękki m y) przekształcające się w formę ćmy
prasłowiańskie *bogъ (literowanie: b o g jer twardy) przekształcające się w formę Bóg
prasłowiańskie *dьnь (literowanie: d jer miękki n jer miękki) przekształcające się w formę dzień
Ponieważ w systemie samogłoskowym – składającym się głównie z samogłosek długich bądź krótkich – jery, czyli samogłoski półkrótkie, nie miały racji bytu, zaistniała potrzeba ich likwidacji. Dalszy los jerów zależał od ich pozycji w wyrazie. W ten sposób powstały tzw. jery słabe i mocne. Jery słabeJery słabe z czasem zanikły całkowicie, jery mocnejery mocne, zarówno twardy, jak i miękki, przeszły w pełną samogłoskę e.
Jery słabe występowały w wygłosie (*domъ > dom) oraz w sylabie poprzedzającej sylabę z pełną samogłoską lub jerem mocnym (*šьvьca > szewca). Jery mocne zajmowały wszystkie pozostałe pozycje. Ich przejście w samogłoski pełne, nazywane wokalizacjąwokalizacją, było spowodowane tym, że mocne jery chłonęły iloczasiloczas zanikającego jeru z następnej sylaby. Inaczej mówiąc: jeśli zapisano pełną samogłoskę liczbą 1, a półsamogłoskę (= jer) jako 0,5, równanie wokalizacji wyglądało tak:
Jery słabe występowały w wygłosie (prasłowiańskie *domъ, literowanie: d o m jer twardy przekształcające się w formę dom) oraz w sylabie poprzedzającej sylabę z pełną samogłoską lub jerem mocnym ( prasłowiańskie**šьvьca,* literowanie: sz jer miękki w jer miękki c a przekształcające się w formę szewca). Jery mocne zajmowały wszystkie pozostałe pozycje. Ich przejście w samogłoski pełne, nazywane , było spowodowane tym, że mocne jery chłonęły zanikającego jeru z następnej sylaby. Inaczej mówiąc: jeśli zapisano pełną samogłoskę liczbą 1, a półsamogłoskę (= jer) jako 0,5, równanie wokalizacji wyglądało tak:
0,5 + 0,5 = 1,0
*pьsъkъ > psek (później po wyrównaniach: piesek ). Zanikający na końcu wyrazu jer oddaje swoją wartość 0,5 jerowi w poprzedzającej sylabie o takiej samej wartości 0,5, co daje 1,0, a więc samogłoskę pełną – e
prasłowiańskie *pьsъkъ (literowanie: p jer miękki s jer twardy k jer twardy) przekształcające się w formę psek (później po wyrównaniach: piesek ). Zanikający na końcu wyrazu jer oddaje swoją wartość 0,5 jerowi w poprzedzającej sylabie o takiej samej wartości 0,5, co daje 1,0, a więc samogłoskę pełną – e
Jery słabe po zaniku pozostawiły po sobie ślad w postaci tzw. e ruchomegoe ruchomego. Jest to zjawisko polegające na tym, że w różnych formach danego wyrazu pojawia się e, którego nie ma w innych formach.
mianownik, l. p., r. m. *jedъnъ > jeden
dopełniacz, l.p., r. ż. *jedъna > jedna
mianownik, l.p., * tьma > ćma
dopełniacz, l.mn. *tьmъ > ciem
mianownik, l. p., r. m. prasłowiańskie *jedъnъ (literowanie: j e d jer twardy n jer twardy) przekształcające się w formę jeden
dopełniacz, l.p., r. ż. prasłowiańskie *jed**ъ**na (literowanie: j e d jer twardy n a) przekształcające się w formę jedna
mianownik, l.p., prasłowiańskie *t**ь*ma (literowanie: t jer miękki m a) przekształcające się w formę ćma
dopełniacz, l.mn. prasłowiańskie *t**ьmъ* (literowanie: t jer miękki m jer twardy) przekształcające się w formę *cie**m*
Zanikający jer miękki pozostawił po sobie miękkość poprzedzającej spółgłoski. To dlatego wiadomo, jaki jer występował w danej pozycji:
*bogъ > Bóg (twarda spółgłoska wygłosowa)
*světlostь > światłość (miękka spółgłoska wygłosowa)
prasłowiańskie**bogъ* (literowanie: b o g jer twardy) przekształcające się w formę Bóg (twarda spółgłoska wygłosowa)
prasłowiańskie *světlostь (literowanie: s w jać t l o s t jer miękki) przekształcające się w formę światłość (miękka spółgłoska wygłosowa)
Należy jeszcze wspomnieć o tzw. wzdłużeniu zastępczym. Był to proces przeniesienia iloczasu zanikającego jeru do samogłoski pełnej, czyli schemat jest podobny do wokalizacji jeru, z tym że tutaj poglądowe równanie można by zapisać:
1,0 + 0,5 = 1,5
W ten sposób powstały w polszczyźnie nowe samogłoski długie, jednak tylko przed spółgłoskami dźwięcznymi:
*nogъ > noog > nōg (dopełniacz l.mn. od wyrazu noga), ale przed spółgłoską bezdźwięczną: *nosъ > noos > nos.
prasłowiańskie *nogъ (literowanie: n o g jer twardy) przekształcające się w noog i dalej w nōg (dopełniacz l.mn. od wyrazu noga), ale przed spółgłoską bezdźwięczną: prasłowiańskie *nosъ (literowanie n o s jer twardy) przekształcające się w noos i następnie w formę nos.
Iloczas i ścieśnienie samogłosek
Iloczas to systemowe zróżnicowanie samogłosek na długie (wymawiane długo) i krótkie (wymawiane krótko). W epoce prasłowiańskiej i staropolskiej występował iloczas i miał on charakter dystynktywny, tj. różnicował znaczenia wyrazów, podobnie jak we współczesnym języku czeskim. Samogłoski długie w staropolszczyźnie miały różne źródła (por. fragment wyżej o wzdłużeniu zastępczym).
Podwyższanie artykulacji samogłosek długich prowadzące do zmian barwy.
Przesunięcie akcentu inicjalnego (na pierwszej sylabie) na paroksytoniczny
(na przedostatniej sylabie); w trójsylabowych wyrazach po przesunięciu akcentu z pierwszej sylaby na drugą okazało się, że samogłoska w pierwszej jest długa, a w drugiej akcentowana, przez co zaszła potrzeba zmiany w celu ułatwienia wymowy.Kontakty z językami wschodniosłowiańskimi.
Konsekwencją zaniku iloczasu było powstanie samogłosek ścieśnionychsamogłosek ścieśnionych (pochylonych). Doszło do neutralizacji opozycji samogłoska krótka : samogłoska długa, zastąpionej nową opozycją samogłoska jasnasamogłoska jasna : samogłoska ścieśniona (a : ā > a : á).
Samogłoski pochylone miały następującą wartość wymawianiową:
á = [ao] – dźwięk pomiędzy [e] a [i]
é = [ey/ei] – dźwięk pomiędzy [e] a [y] po twardej lub [i] po miękkiej spółgłosce
ó = [ou] – dźwięk pomiędzy [o] a [u]
Samogłoski ścieśnione podlegały dalszym procesom rozwojowym. Zachowały się
w gwarach, natomiast w języku ogólnym utożsamiły się z samogłoskami jasnymi:
á > a
é > e
ó > u (zapisywane jako ó)
Słownik
samogłoska e pojawiająca się w miejscu dawnego jeru mocnego
systemowe zróżnicowanie samogłosek na długie (wymawiane długo) i krótkie (wymawiane krótko). Iloczas jest cechą dystynktywną, co znaczy, że różnicuje znaczenia wyrazów, tak jak we współczesnym języku czeskim
jer w sylabie przed sylabą z jerem słabym (zob. jer słaby), podlegający wokalizacji
(łac. palatum - podniebienie) - zmiękczenie spółgłoski przez samogłoskę przednią (e, ě, ę, i, ь) lub jotę
(łac. palatum - podniebienie) - zmiękczenie spółgłoski przez samogłoskę przednią (e, jać, ę, i, jer miękki) lub jotę
jer w sylabie przed sylabą z samogłoską pełną lub jerem mocnym (zob. jer mocny); jery słabe uległy w polszczyźnie zanikowi
proces fonetyczny, któremu podlegały samogłoski szeregu przedniego e i ě przed spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. W tych warunkach samogłoski te zmieniły się: e > ‘o, ě > ‘ae i ě przed spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. W tych warunkach samogłoski te zmieniły się: e > ‘o, ě > ‘a
proces fonetyczny, któremu podlegały samogłoski szeregu przedniego e i jać przed spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. W tych warunkach samogłoski te zmieniły się: e przechodzące w zmiękczenie o, jać przechodzące w zmiękczenie ae i jać przed spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. W tych warunkach samogłoski te zmieniły się: e w zmiękczenie o, jać w zmiękczenie a
kontynuant dawnej samogłoski krótkiej
podwyższenie artykulacji samogłoski długiej wiążące się z utratą jej długości i zmianą barwy
(łac. vōcālis - zdolny mówić, dźwięczny, donośny) - przekształcenie się jeru w pełną samogłoskę