Na początek krótki fragment Biblii królowej Zofii pochodzącej z połowy XV w. Jest to jeden z najstarszych zabytków polszczyzny:

Powyższy cytat został oddany metodą transliteracji. Transliteracja to zapis tekstu znakami innego alfabetu, przy zachowaniu ścisłej odpowiedniości liter. Alternatywą jest transkrypcja fonetyczna, która uwzględnia wymowę; jest bardziej przystępna, ale niesie ryzyko anachronizmówanachronizmanachronizmów, ponieważ język staropolski różnił się od współczesnego, a grafiagrafiagrafia tamtego okresu nie zawsze oddawała spodziewane dźwięki.

Przegłos lechicki

Co ważne, nowo powstała samogłoska tylna występuje po spółgłosce miękkiej. Przykłady przegłosu lechickiego z tekstu Biblii królowej Zofii:

Póżniejszą fazę rozwoju (przypadającą między IX a XI wiekiem) przegłosu lechickiego nazywamy przegłosem polskim, który obejmował samogłoskę e. Zachodziła tu wymiana: e : o (lecieć - latać) lub e : a (wieniec - wianek).

Rozwój jerów

Jery, czyli samogłoski zredukowane (półsamogłoski) były dziedzictwem prasłowiańskim. Zapisujemy je w celach naukowo‑dydaktycznych znakami ь (jer przedni, miękki i palatalizującypalatalizacjapalatalizujący) oraz ъ (tylny, twardy i niepalatalizujący). W polszczyźnie nigdy jerów nie zapisywano; ich zanik wyprzedził początki piśmiennictwa.

Przykłady z tekstu Biblii królowej Zofii:

Ponieważ w systemie samogłoskowym – składającym się głównie z samogłosek długich bądź krótkich – jery, czyli samogłoski półkrótkie, nie miały racji bytu, zaistniała potrzeba ich likwidacji. Dalszy los jerów zależał od ich pozycji w wyrazie. W ten sposób powstały tzw. jery słabe i mocne. Jery słabejer słabyJery słabe z czasem zanikły całkowicie, jery mocnejer mocnyjery mocne, zarówno twardy, jak i miękki, przeszły w pełną samogłoskę e.

0,5 + 0,5 = 1,0

Jery słabe po zaniku pozostawiły po sobie ślad w postaci tzw. e ruchomegoe ruchomee ruchomego. Jest to zjawisko polegające na tym, że w różnych formach danego wyrazu pojawia się e, którego nie ma w innych formach.

Zanikający jer miękki pozostawił po sobie miękkość poprzedzającej spółgłoski. To dlatego wiadomo, jaki jer występował w danej pozycji:

Należy jeszcze wspomnieć o tzw. wzdłużeniu zastępczym. Był to proces przeniesienia iloczasu zanikającego jeru do samogłoski pełnej, czyli schemat jest podobny do wokalizacji jeru, z tym że tutaj poglądowe równanie można by zapisać:

1,0 + 0,5 = 1,5

W ten sposób powstały w polszczyźnie nowe samogłoski długie, jednak tylko przed spółgłoskami dźwięcznymi:

Iloczas i ścieśnienie samogłosek

Iloczas to systemowe zróżnicowanie samogłosek na długie (wymawiane długo) i krótkie (wymawiane krótko). W epoce prasłowiańskiej i staropolskiej występował iloczas i miał on charakter dystynktywny, tj. różnicował znaczenia wyrazów, podobnie jak we współczesnym języku czeskim. Samogłoski długie w staropolszczyźnie miały różne źródła (por. fragment wyżej o wzdłużeniu zastępczym).

1. Podwyższanie artykulacji samogłosek długich prowadzące do zmian barwy.

2. Przesunięcie akcentu inicjalnego (na pierwszej sylabie) na paroksytoniczny 
   (na przedostatniej sylabie); w trójsylabowych wyrazach po przesunięciu akcentu z pierwszej sylaby na drugą okazało się, że samogłoska w pierwszej jest długa, a w drugiej akcentowana, przez co zaszła potrzeba zmiany w celu ułatwienia wymowy.

3. Kontakty z językami wschodniosłowiańskimi.

Konsekwencją zaniku iloczasu było powstanie samogłosek ścieśnionychścieśnienie (pochylenie)samogłosek ścieśnionych (pochylonych). Doszło do neutralizacji opozycji samogłoska krótka : samogłoska długa, zastąpionej nową opozycją samogłoska jasnasamogłoska jasnasamogłoska jasna : samogłoska ścieśniona (a : ā > a : á).

Samogłoski pochylone miały następującą wartość wymawianiową:

á = [ao] – dźwięk pomiędzy [e] a [i]
é = [ey/ei] – dźwięk pomiędzy [e] a [y] po twardej lub [i] po miękkiej spółgłosce
ó = [ou] – dźwięk pomiędzy [o] a [u]

Samogłoski ścieśnione podlegały dalszym procesom rozwojowym. Zachowały się 
w gwarach, natomiast w języku ogólnym utożsamiły się z samogłoskami jasnymi:

á > a
é > e
ó > u (zapisywane jako ó)

Słownik