Narodziny ruchu egzekucyjnegoruch egzekucyjnyruchu egzekucyjnego

Pierwsza połowa XVI w. to okres wzmożonej aktywności politycznej średniej szlachty, która była coraz bardziej świadoma swoich interesów. Skupiała się wokół własnych przywódców w celu realizacji programu politycznego, nazywanego walką o egzekucję dóbr i praw. Celem obozu egzekucyjnego były wzmocnienie i integracja państwa, bez uszczuplania własnych przywilejów i zwiększania obciążeń fiskalnych. Głównym obiektem ataków było dominujące w polityce i gospodarce możnowładztwo.

Wzmocnienia państwa pragnął również Zygmunt I Stary, ale chciał to osiągnąć poprzez wzmocnienie władzy królewskiej (bliskie mu były wzorce absolutystyczne) w oparciu o magnaterięmagnateriamagnaterię. Stało się to powodem konfliktu ze średnią szlachtą, dla której silne państwo wcale nie kojarzyło się z absolutyzmem monarszym, a magnateria była rywalem gospodarczym i politycznym.

R1YYr0w6ysyu1

Na obrazie starszy mężczyzna z siwą brodą i wąsami. Ma czarne nakrycie głowy oraz czarny strój z białym kołnierzem. W ręku trzyma zawinięty papier.

RfQ2wEcSINpUi

Na obrazie dojrzały mężczyzna. Ma ciemną brodę z wąsami oraz krótkie włosy. Ma na głowie ciemne nakrycie. Ubrany jest w złotą koszulą z ciemnym nakryciem oraz złotym naszyjnikiem. W ręku trzyma rękawiczki.

RLgCbNbzlxdvV

Na obrazie kobieta. Ma okrytą głowę bogato zdobionym materiałem z nakryciem głowy. Ubrana jest w złotą suknię z kolorowymi brylantami. W rękach trzyma rękawiczki.

Wydarzeniem, które gwałtownie zaogniło stosunki między monarchą a szlacheckimi poddanymi, była koronacja vivente regeelekcja vivente regevivente rege (za życia króla) dziewięcioletniego królewicza Zygmunta Augusta. Szlachta potraktowała to z jednej strony jako naruszenie obowiązującego w Rzeczypospolitej prawa i obyczaju politycznego, a z drugiej jako świadectwo absolutystycznych skłonności Zygmunta Starego. Wyrazem wzajemnego antagonizmu był rokosz zawiązany w 1537 r. pod Lwowem, który przeszedł do historii pod nazwą „wojny kokoszej”.

R1S5ygB9V9e5B

Na obrazie grupa ludzi. Są ubrani w eleganckie i bogato zdobione stroje. Na krześle siedzi starszy mężczyzna. Za nim są ludzie, między innymi duchowny i kobieta w białej sukni. Po lewej stronie jest balkon, przy którym stoi mężczyzna.

Również Zygmunt II August niechętnie patrzył na rosnący w siłę obóz szlachecki i wsparcia dla swoich działań szukał w środowisku magnackim. Dopiero chęć pozyskania szlachty dla celów prowadzonej przez króla polityki bałtyckiej spowodowała radykalną zmianę: w 1562 r., wobec przedłużającej się ciężkiej wojny z Iwanem IV Groźnym o Inflanty, Zygmunt August przybył na sejm w stroju szlacheckim, manifestując w ten sposób swoje przystąpienie do programu reform obozu egzekucyjnego.

Egzekucja praw i dóbr

EgzekucjaegzekucjaEgzekucja praw związana była z przekonaniem, że istniejące prawo jest dobre i nie ma potrzeby wprowadzania gruntownych zmian. Zadbać natomiast należy o jego respektowanie, czyli egzekucję. Żądano więc przestrzegania dawnego prawa, które nakazywało mianowanie na starostów grodowych tylko przedstawicieli szlachty osiadłej w danej ziemi. Przedstawiciele ruchu postulowali również przestrzeganie tzw. inkompatibiliówinkompatibiliainkompatibiliów, czyli zasady niełączenia w jednym ręku kilku ważnych urzędów.

Ponadto egzekucjoniści domagali się modyfikacji prawa i ustroju państwowego. Żądali m.in. ograniczenia kompetencji senatu i wprowadzenia zasady corocznego zwoływania sejmu. Ważnym dla szlachty postulatem było ustanowienie szlacheckiego sądu apelacyjnego, do którego można by było kierować odwołania od wyroków wydawanych przez sądy pierwszej instancji. Zastąpiłyby one w tej roli króla, który nie mógł podołać obowiązkom ze względu na ogromną liczbę spraw. Jednym z najbardziej kategorycznie formułowanych żądań było zniesienie wykonywania wyroków sądów kościelnych przez starostów grodowych. W odniesieniu do Kościoła domagano się również zniesienia annatannatyannat oraz obciążenia dóbr kościelnych podatkami na utrzymanie wojska, a nawet zwołania soboru narodowego i odrzucenia zwierzchnictwa papieża nad Kościołem w Polsce.

Celem egzekucji dóbr było odzyskanie przez króla z rąk możnych tych dóbr królewskich, które były przetrzymywane i eksploatowane przez nich nielegalnie. Podstawą prawną do ich wyodrębnienia był statut Aleksandra Jagiellończyka z 1504 r., zakazujący rozdawnictwa królewszczyzn. Zwolennicy egzekucji uznawali za zgodne z prawem tylko te późniejsze nadania, których dokonano za zgodą sejmu. Nadania Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta bez zgody sejmu miały zostać zwrócone. Dochody z odzyskanych dóbr królewskich miały zostać przeznaczone na utrzymanie stałego wojska, którego zadaniem była obrona południowo‑wschodniego pogranicza przed najazdami tatarskimi.

Królewszczyzny, po przeprowadzeniu powszechnej weryfikacji granic, uzyskały status dóbr państwowych. Odtąd król nie mógł nimi swobodnie rozporządzać. Jednocześnie oddzielono skarb publiczny od skarbu królewskiego. Uporządkowanie domeny państwowej, choć nie do końca przeprowadzone, oraz reforma podatku gruntowego przyniosły zwiększenie dochodów skarbu publicznego i umożliwiły reorganizację wojska. Król został zobowiązany do przeznaczania jednej czwartej swoich dochodów z królewszczyzn na stałą armię, którą odtąd zaczęto nazywać wojskiem kwarcianymwojsko kwarcianewojskiem kwarcianym.

Centralizacja i unifikacja państwa

Trzecią wielką sferą zainteresowań obozu egzekucyjnego była centralizacja i unifikacjaunifikacjaunifikacja państwa. Najbardziej spektakularnym osiągnięciem w tej dziedzinie było doprowadzenie w 1569 r. do unii realnejunia realnaunii realnej z Litwą. Znacznie wcześniej, bo w 1526 r., zakończył się proces stopniowego inkorporowaniainkorporacjainkorporowania do państwa księstw mazowieckich, które od czasów rozbicia dzielnicowego zachowywały odrębność polityczną, pozostając z Koroną w stosunku lennym. W miarę wymierania lokalnych książąt piastowskich stopniowo wcielano ich państewka. W drugiej połowie XVI w. włączono do Korony księstwa oświęcimskie i zatorskie.

Unifikacja ziem wchodzących w skład Korony polegała na likwidacji, a przynajmniej ograniczeniu autonomii niektórych terytoriów. Dotyczyło to przede wszystkim Prus Królewskich, w których działał autonomiczny sejm pruski. W efekcie przekształcono go na organ samorządu prowincjonalnego. Trwałego scalenia nie udało się jednak osiągnąć – Prusy Królewskie i Mazowsze zachowały pewne odrębności w zakresie sądownictwa; swojej wyjątkowej pozycji bronił też Gdańsk. Unifikacja kraju była jednym z najtrwalszych osiągnięć ruchu egzekucyjnego.

Słownik

Słowa kluczowe

ruch egzekucyjny, egzekucja dóbr, egzekucja praw, sejm egzekucyjny, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie

Bibliografia

Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.

J. Ekes, Złota demokracja, Warszawa 1987.

S. Grzybowski, Wielka historia Polski, t. 4, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.

M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Warszawa 2004.

A. Sucheni‑Grabowska, Spory królów polskich ze szlachtą w złotym wieku, Kraków 1988.

J. Topolski, Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, t. 2, Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501–1795), Poznań 1999.

Historia sejmu polskiego, t. 1, Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, pod red. J. Michalskiego, Warszawa 1984.