Człowiek ma bardzo duży wpływ na kształtowanie środowiska, może zarówno poprawić jego kondycję, jak i doprowadzić do jego całkowitej degradacji. Dlatego ważnym aspektem w ochronie zasobów środowiska naturalnego jest zrównoważone gospodarowanie dobrem naturalnym, tak aby człowiek – odnosząc korzyści materialne – nie prowadził do dewastacji i degradacji środowiska.

Wpływ działalności człowieka na degradację i dewastację pedosfery

Antropopresja wpływa negatywnie na kondycję środowiska, w tym pedosfery, przyczyniając się do jej degradacji polegającej m.in. na zakwaszeniu gleby, zmniejszeniu ilości próchnicy, wyługowaniu ze składników pokarmowych, zmianie składu chemicznego lub zmniejszeniu bioróżnorodnościróżnorodność biologiczna (bioróżnorodność)bioróżnorodności, a w konsekwencji obniżeniu żyzności. Człowiek może również wpływać na dewastację gleby, przez co rozumie się całkowitą utratę produktywności biologicznej gleby, będącą często procesem nieodwracalnym.

Człowiek przyczynia się do degradacji pedosfery m.in. poprzez:

• niewłaściwie przeprowadzone melioracje,

• wylesianie,

• niedostosowanie rodzaju upraw do właściwości gleb,

• niewłaściwe zabiegi agrotechniczne,

• nadmierne nawożenie,

• wzniecanie pożarów,

• składowanie odpadów w miejscach niedozwolonych,

• wylewanie ścieków do gruntów, 

• emisję zanieczyszczeń pyłowych i gazowych,

• monokulturową uprawę.

Objawami degradacji i dewastacji gleb są m.in.:

• pustynnienie i stepowienie,

• erozja wietrzna i wodna,

• zmniejszenie się zawartości glebowej materii organicznej (próchnicy),

• zanieczyszczenie gleby metalami ciężkimi, węglowodorami,

• zasklepianie i zagęszczanie gleby,

• spadek różnorodności biologicznej gleby,

• zasolenie i zakwaszenie gleby.

RSpbomE245DwH

Na zdjęciu znajduje się wioska afrykańska o niskich, małych prostopadłościennych domach. Ściany pokryte są substancją wyglądającą jak glina. Gdzieniegdzie miedzy domami rośnie pojedyncze drzewo. Zarówno we wiosce, jak i za nią ziemia jest pustynna, pozbawiona niskiej roślinności.

R1ENgeW7hpzNu

Zdjęcie ukazuje teren, na którym rosną nieduże, rozlokowane dość luźno drzewa. Są one w szacie jesiennej, liście są brązowe. Teren w większości pokrywa opar lub pył, w którym nikną drzewa.

Rv1ihYDgZxjWJ

Zdjęcie ukazuje kępy brązowej niedużej roślinności na glebie koloru białego. Krajobraz taki ciągnie się po horyzont.

R1AJylSFTZ4h7

Zdjęcie ukazuje pole porośnięte niską trawą lub zielonym, młodym zbożem. Przez środek ujętego fragmentu pola wiedzie płytkie wyżłobienie w ziemi, które z przodu zdjęcia jest już nieco głębsze.

RP8yquis6Q05o

Na zdjęciu znajduje się wykop w ziemi. Po prawej granicę wykopu stanowi ogrodzenie, a z tyłu - mur. W wykopie, w najgłębszym miejscu znajduje się mętna woda z brązowymi plamami na powierzchni.

Niektórym przejawom degradacji gleb można zapobiegać, poprawiać ich kondycję lub przywracać zniszczonym glebom wartość użytkową w procesach rekultywacji. Rekultywacja może być realizowana poprzez metody techniczne oraz biologiczne. Mają one na celu na celu poprawę właściwości chemicznych i fizycznych gleby oraz zwiększenie jej zróżnicowania biologicznego.

Rekultywacja techniczna polega na odpowiednim kształtowaniu terenu, regulacji stosunków wodnych, nanoszeniu warstwy glebowej lub wzmacnianiu stoków w celu poprawy właściwości fizycznych gleby. Natomiast rekultywacja biologiczna polega na doborze odpowiednich upraw, tak aby możliwe było odbudowanie bioróżnorodności gleby i zwiększenie miąższości jej poziomu próchnicznego.

Więcej informacji o wpływie działalności człowieka na degradację i dewastację gleb oraz o działaniach podejmowanych w celu przeciwdziałania tym procesom znajdziesz w e‑materiale „Przykłady negatywnego oddziaływania człowieka na gleby”.

Wpływ działalności człowieka na degradację i dewastację biosfery

Biosfera to strefa bytowania i rozwoju żywych organizmów na Ziemi, określana też jako ekosfera lub powłoka biologiczna Ziemi. Biosfera nie jest sferą niezależną, ale wyodrębnia się spośród pozostałych sfer – atmosfery, hydrosfery, litosfery i biosfery  – w takim zakresie, w jakim stwarza organizmom żywym odpowiednie warunki do życia i rozwoju.

Badania paleontologiczne dowodzą, że w ciągu ostatnich setek milionów lat różnorodność biologiczna Ziemi utrzymywała się na dość stałym poziomie, z pewną tendencją wzrostową, z wyjątkiem okresów katastrof, kiedy następowały masowe wymierania. Współczesne rozmiary wymierania gatunków zbliżone są do tych z okresu wielkich katastrof. Szacuje się, że obecne tempo wymierania gatunków jest co najmniej 1000 razy większe niż w poprzednich epokach geologicznych.

Degradacja biosfery polega na zmianach struktury gatunkowej oraz liczebności populacji roślin i zwierząt powodujących w konsekwencji obniżenie różnorodności biologicznej ekosystemów. Dewastacja biosfery oznacza natomiast całkowite zniszczenie organizmów żywych. Procesy te mogą być następstwem negatywnych zmian właściwości fizycznych, biologicznych i chemicznych siedlisk oraz nadmiernej eksploatacji zasobów przyrodniczych. 

Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) najczęściej definiowana jest jako zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, słodkowodnych i morskich oraz zróżnicowanie zespołów ekologicznych, których częścią są te organizmy. Przejawia się ona na różnych poziomach organizacji biosfery: genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym. 

Człowiek od początku swych dziejów przekształcał biosferę, prowadząc w mniejszym lub większym stopniu do jej degradacji. Początkowo działania te polegały na karczowaniu lasów i przeznaczaniu uzyskanych gruntów pod uprawy oraz niszczeniu lub nadmiernej eksploatacji obszarów wskutek udomowienia niektórych gatunków zwierząt. Z czasem spowodowało to zmianę w składzie gatunkowym roślinności i zwierząt, wyginięcie części gatunków postrzeganych jako niepożądane i ekspansję gatunków użytkowych.

Presja ta występuje także współcześnie, czego najlepszymi przykładami są karczowanie lasów, nasilone zwłaszcza w strefie tropikalnej (puszcza amazońska), nadmierne eksploatowanie zasobów flory i fauny, polowania, celowe przemieszczenia flory i fauny czy wprowadzanie do biosfery nowych gatunków.

RfFv9jj01iGwD

Zdjęcie ukazuje z lotu ptaka wypalanie puszczy amazońskiej. Widać szare, ciemne kłęby dymu pokrywające pewien obszar zielonej puszczy. Puszcza ciągnie się aż po horyzont.

Obecnie jednak głównym zagrożeniem różnorodności biologicznej jest nasilająca się degradacja i dewastacja siedlisk będąca konsekwencją intensywnego rozwoju cywilizacji człowieka. Ich przyczynami są m.in.:

• zmiany właściwości fizycznych i chemicznych cech siedlisk rozumianych zarówno jako środowiska życia gatunków, jak i fragmenty przestrzeni o określonych warunkach abiotycznych, identyfikowanych głównie poprzez zbiorowiska roślinne; zmiany te powodowane są np.: zmianami stosunków wodnych poprzez wadliwie wykonane melioracje, zmianami geotechnicznymi związanymi z rozwojem terenów zabudowanych, zakładów przemysłowych czy tras komunikacyjnych, eutrofizacją i zakwaszeniem gleby przez substancje nawozowe, skażeniem związkami chemicznymi wskutek oddziaływania emisji przemysłowych i komunalnych,

• przekształcenia struktury krajobrazu i likwidacja siedlisk/ekosystemów na skutek zmian sposobów użytkowania ziemi, 

• zabudowa przestrzeni otwartych powodująca fragmentację ekosystemów (przerywanie korytarzy ekologicznych).

Procesom tym towarzyszą przekształcenia struktury gatunkowej zbiorowisk roślinnych i populacji zwierzęcych, których bezpośrednimi i pośrednimi przyczynami, oprócz przekształceń siedlisk, są m.in.:

• zmiany tradycyjnego systemu upraw i hodowli (intensyfikacja produkcji, nowoczesne odmiany, preferowanie gatunków o wysokiej wydajności, stosowanie GMO),

• likwidacja gatunków niepożądanych (np. chwastów towarzyszących uprawom),

• nadmierna eksploatacja populacji gatunków użytkowych (uprawnych),

• inwazja gatunków obcych lub ich zaplanowane introdukcje (gatunki obce wprowadzane w zadrzewieniach, parkach miejskich, lasach itp.).

Wpływ rolnictwa

Na terenach rolniczych zagrożenia dla biosfery wiążą się z zaniechaniem tradycyjnego użytkowania oraz z intensyfikacją uprawy, z czym związane jest m.in. upraszczanie i ubożenie przestrzeni użytkowanej rolniczo, zanikanie zbiorowisk półnaturalnych i enklaw roślinności nieużytkowanej, zmniejszanie się liczby gatunków. Do najważniejszych zagrożeń należą:

• wielkoobszarowa, monokulturowa uprawa powodująca likwidację naturalnych siedlisk i gatunków,

• intensyfikacja prac melioracyjnych zmieniających warunki wodne,

• zwiększone użycie środków ochrony roślin zwiększające koncentrację substancji chemicznych w organizmach roślinnych i zwierzęcych,

• mechanizacja rolnictwa,

• zastępowanie lokalnych ras i odmian gatunkami obcymi i GMO wywołujące zmiany genetyczne roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich,

• hodowla przemysłowa, z którą związana jest duża emisja zanieczyszczeń.

Wpływ gospodarki leśnej

Degradacja biosfery związana z gospodarką leśną polega m.in. na ubożeniu struktury lasów, krzyżowaniu się gatunków rodzimych z gatunkami obcymi, a przez to osłabianiu naturalnej odporności drzewostanów. Degradacja związana jest m.in.:

• z niewłaściwymi metodami prowadzenia upraw leśnych (np. zręby zupełne, wycinanie starych drzewostanów, zakładanie monokulturowych plantacji leśnych, usuwanie posuszu – martwych, leżących i stojących drzew),

• ze zwiększaniem intensywności nawożenia i stosowaniem chemicznych środków ochrony lasu przed szkodnikami,

• z wprowadzaniem gatunków obcego pochodzenia,

• z zalesieniami terenów otwartych.

R13sPk1UsK5d9

Na zdjęciu jest las, który ma formę sosen rosnących w równych rzędach. Sosny mają do pewnej wysokości nagie pnie, a wyżej gałęzie z zielonymi igłami. Cała ziemia przykryta jest brązowymi igłami.

Wpływ przemysłu

Zagrożenia biosfery związane z rozwojem przemysłu powodują m.in. zmiany struktury krajobrazu, ekosystemów i składu gatunkowego zbiorowisk roślinnych i zespołów zwierzęcych, a także zanikanie gatunków nieodpornych na przekształcenia w środowisku. Degradacja związana jest m.in.:

• z zanieczyszczeniem poszczególnych komponentów środowiska, zwłaszcza wód, gleb i powietrza,

• z przekształceniami powierzchni ziemi wskutek eksploatacji surowców mineralnych,

• ze zmianami temperatury podłoża i wód powierzchniowych przez sieci ciepłownicze i zrzuty podgrzanych wód,

• z tworzeniem sztucznych zbiorników retencyjnych,

• z wprowadzaniem do przestrzeni obiektów będących pułapkami ekologicznymi - turbin, wiatraków.

R1cHmsbqBJ3fX

Na zdjęciu znajdują się suche drzewa, pozbawione liści. Rosną one na lekko opadającej przestrzeni. W tle widać górzysty teren pokryty lasami.

Wpływ transportu

Ryzyko degradacji biosfery stwarza też rozwój transportu - sieci komunikacyjnych i liniowej infrastruktury technicznej (linie energetyczne, rurociągi), powoduje on bowiem m.in.:

• degradację siedlisk poprzez ich fragmentację – zmniejszenie powierzchni ekosystemów wpływa na zmniejszenie się liczby gatunków,

• tworzenie barier dla migracji osobników – ograniczenie migracji i izolacja przestrzenna powodują krzyżowanie wsobnekrzyżowanie wsobnekrzyżowanie wsobne i w konsekwencji degenerację populacji zwierzęcych,

• przypadkowe śmierci zwierząt na trasach komunikacyjnych,

• likwidację roślinności wzdłuż linii przesyłowych.

R1JHwdRp8sygL

Zdjęcie ukazuje wiadukt o dwóch łukach. Pod łukami wiodą asfaltowe szerokie drogi. Na wiadukcie znajduje się roślinność. W tle znajduje się wysoka, zalesiona góra.

Wpływ gospodarki wodnej

Przyczyną degradacji i dewastacji biosfery może być także gospodarka wodna. Jeśli jest ona niewłaściwie prowadzona, powoduje przesuszenie i w konsekwencji niszczenie siedlisk wodnych, nadrzecznych, torfowisk, wilgotnych łąk, a przez to ustępowanie gatunków wrażliwych na niedobór wody, utrudnia także przemieszczanie się gatunkom ptaków wędrownych. Głównymi przyczynami tych procesów są:

• regulacja i zabudowa hydrotechniczna cieków polegająca na prostowaniu koryt, budowie obwałowań, zapór i zbiorników retencyjnych, 

• eksploatacja płytkich i głębokich wód podziemnych dla celów komunalnych i przemysłowych, 

• melioracje zmieniające warunki wodne,

• zanieczyszczanie wód powierzchniowych i podziemnych wskutek odprowadzania nieoczyszczonych ścieków, spływów z pól i tras komunikacyjnych. 

RI5eP18efR3CB

Na zajęciu znajduje się nieduża budowla hydrotechniczna typu jaz. Jest to wybudowana w poprzek rzeki niska konstrukcja, przez którą przepływa woda, tworząc mały spływ szerokości rzeki. Po prawej od jazu znajdują się na brzegu betonowe schody..

Degradacji i dewastacji biosfery można zapobiegać na różne sposoby. Powinny one jednak być dostosowane do rodzaju zagrożeń i wzajemnie się uzupełniać. Z uwagi na charakter zagrożeń należy stwierdzić, że dbałość o stan biosfery oznacza nie tylko ochronę populacji roślinnych i zwierzęcych przed zniszczeniem, ale również odpowiednie kształtowanie warunków siedliskowych.

Do najważniejszych działań w tym zakresie należą m.in.:

• ochrona konserwatorskaochrona konserwatorskaochrona konserwatorska obszarów najcenniejszych przyrodniczo polegająca na tworzeniu parków narodowych, rezerwatów przyrody i innych powierzchniowych form ochrony przyrody uzupełniona o ochronę prawną gatunków i ich stanowisk realizowaną ex situochrona ex situex situ i in situochrona in situin situ oraz ochronę siedlisk o charakterze zbliżonym do naturalnego,

• ochrona czynnaochrona czynnaochrona czynna (aktywna), do której należą np. restytucjarestytucjarestytucja, reintrodukcjareintrodukcjareintrodukcja, renaturalizacjarenaturalizacjarenaturalizacja siedlisk oraz odtwarzanie ich ciągłości przestrzennej,

• zachowywanie prawidłowych relacji między powierzchnią zabudowaną a powierzchnią biologicznie czynną, co ma szczególne znaczenie na obszarach zurbanizowanych,

• prowadzenie zrównoważonej gospodarki uwzględniającej obok czynników ekonomicznych i społecznych także uwarunkowania przyrodnicze. 

Słownik