Przeczytaj
O autorze
Florian Czarnyszewicz urodził się w 1900 r. prawdopodobnie w Przesiece koło Bobrujska nad Berezyną (dziś środkowa Białoruś), w rodzinie szlachty zagrodowej. Jak sam podkreślał, pochodził „zza parkanu ryskiego”, z tej części Białorusi, która na skutek traktatu ryskiego pozostała przy Sowietach. Jego pełny dorobek pisarski składa się z czterech powieści: Nadberezyńcy, Wicik Żywica, Losy pasierbów i Chłopcy z Nowoszyszek wydanych w latach 1942–1963. Wszystkie nawiązywały do biografii autora – opisywały życie polskiej szlachty zaściankowej, szaraczków i chudeuszów, na kresach wschodnich i jej losy po oderwaniu terenów od Rzeczpospolitej i przyłączeniu do Rosji sowieckiej. W miarę upływu lat rosną walory dokumentalne powieści, gdyż na ich kartach zostały utrwalone obyczaje i język tamtych stron.
Świat wartości kresowej szlachty zagrodowej
Nadberezyńców Floriana Czarnyszewicza łączą wielopoziomowe związki z Panem Tadeuszem Adama Mickiewicza. Jeden z nich widoczny jest na poziomie konstrukcji fabuły: Czarnyszewicz, podobnie jak Mickiewicz, sięga po wzorzec tematyczny eposu homeryckiego i przedstawia obraz życia społeczności na tle przełomowych wydarzeń historycznych:
W poszukiwaniu utraconej ojczyzny. Obraz Litwy i Białorusi w twórczości wybranych polskich pisarzy emigracyjnych. Florian Czarnyszewicz, Michał Kryspin Pawlikowski, Maria Czapska, Czesław Miłosz, Józef MackiewiczNadberezyńcy to opowieść o życiu zagrodowej szlachty polskiej w Rosji carskiej i pierwszych latach rewolucji, mniej lub bardziej przywiązanej do polskości, poddanej rusyfikacji, zubożałej, otoczonej niechętnymi lub wręcz wrogimi wsiami zamieszkałymi przez ruskich chłopów. Wybuch wojny, manifest Wielkiego Księcia, później tworzenie wojska polskiego, zajęcie terenów Mińszczyzny przez polskie wojska generała Dowbora‑Muśnickiego spowodowały, że odżył wśród niej patriotyzm i że zaczęto oswajać się z myślą o możliwości odbudowy państwa polskiego, w granicach przedrozbiorowych, sprzed 1772 roku.
Źródło: Maria Zadencka, W poszukiwaniu utraconej ojczyzny. Obraz Litwy i Białorusi w twórczości wybranych polskich pisarzy emigracyjnych. Florian Czarnyszewicz, Michał Kryspin Pawlikowski, Maria Czapska, Czesław Miłosz, Józef Mackiewicz, Uppsala 1995, s. 33.
Podobnie jak uczynił to w swojej epopei Mickiewicz, Czarnyszewicz odmalowuje obraz szlacheckich obyczajów i systemu wartości. Charaktery i postawy protagonistówprotagonistów powieści są z jednej strony realistycznym odwzorowaniem postaw polskiej szlachty kresowej z początków XX wieku, z drugiej zaś – idealistycznym konstruktem, wyrażającym poglądy autora na temat tego, jacy powinni być obywatele nowej Polski. Hierarchia wartości nadberezyńców jest ukazana jako trwała, bo zakorzeniona w tradycji szlacheckiej, a jednocześnie podlegająca transformacji wskutek okoliczności historycznych i konfliktów kulturowych. Jej rdzeń stanowią:
Przywiązanie do małej ojczyzny
Związek bohaterów z miejscem ich pochodzenia jest sygnalizowany już w tytule powieści. Przywiązanie do małej ojczyzny – terenów w klinie Berezyny i Dniepru – jest podstawą tożsamości nadberezyńców i pozwala łagodzić napięcia na tle etnicznym, religijnym oraz politycznym pomiędzy Polakami a Białorusinami.
Patriotyzm
Działania głównych bohaterów – Stacha Bałaszewicza, Kościka Wasilewskiego i Kazika Zdanowicza – są ukierunkowane na rozbudzenie i utrwalenie patriotyzmu w duchu tyrtejskim. System wartości protagonistów opiera się na wywodzącym się ze średniowiecza etosie rycerskim i obejmuje honor, odwagę i gotowość do poświęceń. Czarnyszewicz wzbogaca swoją wizję patriotyzmu o postulaty podnoszone w oświeceniu i pozytywizmie – jego bohaterowie są świadomi, że walka zbrojna to jedynie początek budowania państwowości; towarzyszyć jej musi oświata, szczególnie nauka języka polskiego i historii Polski.
Szlacheckie gminowładztwo
Bohater zbiorowy powieści – polska szlachta zagrodowa – hołduje wartościom związanym z sarmatyzmem w jego idealnej, niewypaczonej praktyką historyczną postaci. Wspólnota szlachecka nadberezyńców jest zorganizowana zgodnie z regułami „szlacheckiego gminowładztwa” (określenie Joachima Lelewela) – decyzje są podejmowane kolektywnie i demokratycznie, podczas zebrań przypominających sejmiki z czasów I Rzeczypospolitej. Wspólnota „braci szlachty” inicjuje działania w odpowiedzi na bieżące wydarzenia polityczne (np. decyzja o rozpoczęciu budowy kościoła czy o założeniu Siły) oraz ustanawia reguły życia zbiorowego i karze tych, którzy je naruszają (potępienie Jasia Ładana).
Religijność
Podstawę tożsamości polskich nadberezyńców stanowi religia katolicka. Autorytet Kościoła, uosobiony w postaci biskupa Łozińskiego, zastępuje nieistniejące struktury państwowe i pozwala na pielęgnowanie polskości m.in. poprzez organizowanie uroczystości religijnych (procesja Bożego Ciała) i budowę kościoła w Wończy. Religijność bohaterów Czarnyszewicza nie jest dewocyjna – manifestuje się przede wszystkim w zasadach moralnych, według których żyją. Jej szczególnym rysem jest ekumenizm – postawa otwartości i tolerancji wobec prawosławnych i żydów. Religijność jest też kluczowym elementem rozwijanej przez Czarnyszewicza kresowej historiozofii – wyrażanego m.in. przez biskupa i Kazika Zdanowicza mesjanistycznego przekonania, że ucisk doświadczany przez Polaków ma zbawczy sens.
Wizja Polski w Nadberezyńcach
Powieść Czarnyszewicza jest nie tylko dokumentem życia szlachty kresowej, ale też deklaracją ideową i polityczną autora. Główni bohaterowie – Stach Bałaszewicz, Kościk Wasilewski, Kazik Zdanowicz – są rzecznikami idei państwa polskiego jako federacji: wieloetnicznej, wielokulturowej, przyznającej wszystkim swoim obywatelom prawo do posługiwania się własnym językiem i wyznawania własnej religii. Jej spoiwem mają być wartości: demokracja, wolność i równość.
Exodus (ewolucja obrazu kresów po wojnie)Polskę wyobraża sobie pisarz jako ojczyznę wolności, sprawiedliwości i dobra, wspólny dom różnych, żyjących w zgodzie ludów, nie zaś jako państwo uciskające mniejszości narodowe.
Źródło: Jerzy Jarzębski, Exodus (ewolucja obrazu kresów po wojnie), [w:] W Polsce, czyli wszędzie, Warszawa 1992, s. 134.
Zaprzeczeniem tych wartości – zarówno w światopoglądzie autora, jak i w świecie przedstawionym powieści – jest komunizm:
Końcówka – Floriana Czarnyszewicza pożegnanie z KresamiRzecznicy komunizmu to zwykle u Czarnyszewicza ludzie dotknięci moral insanitymoral insanity […]. Przez Białoruś przebiega granica między światem normalnym a jakąś koszmarną barbarią; podział ten zresztą ma charakter nie tylko polityczny i cywilizacyjny, lecz również – powiedzmy – transcendentnytranscendentny.
Źródło: Andrzej Stanisław Kowalczyk, Końcówka – Floriana Czarnyszewicza pożegnanie z Kresami, [w:] Kresy w literaturze – twórcy dwudziestowieczni, red. E. Czaplejewicz, E. Kasperski, Warszawa 1996.
Wizja ta, bliska poglądom politycznym obozu piłsudczyków z pierwszych lat niepodległości, została przekreślona przez rozwój wydarzeń historycznych. Pisząc Nadberezyńców w czasie II wojny światowej, kiedy po raz kolejny ważyły się losy państwowości polskiej, Czarnyszewicz przywoływał charakterystyczną dla literatury kresowejliteratury kresowej wizję wymarzonej ojczyzny.
Exodus (ewolucja obrazu kresów po wojnie)[…] mit kresów jest mitem radykalnie antytotalitarnym, nie daje się pogodzić z żadną zwierzchnią ideologią – klasową czy narodową – jego istotą bowiem jest tolerancja wobec odmienności i rezerwa wobec wszelkich idei odgórnie i abstrakcyjnie porządkujących społeczną rzeczywistość. Kresy żyją, póki zamieszkują je jednostki obdarzone indywidualnymi przymiotami, ludzie konkretni – dobrzy lub źli, złączeni przyjaźnią lub skłóceni, na własny jednak rachunek. Śmierć przynoszą im funkcjonariusze idei powołujący pod broń narody lub klasy, wprowadzający optykę globalną i kategorie różnicujące członków wspólnoty podług prostackich kryteriów przynależności – kulturowej, językowej, religijnej, politycznej.
Źródło: Jerzy Jarzębski, Exodus (ewolucja obrazu kresów po wojnie), [w:] W Polsce, czyli wszędzie, Warszawa 1992, s. 146–147.
Słownik
(gr. oikoumenikos – zagospodarowany przez człowieka) postawa otwartości wobec przedstawicieli innych wyznań; także działania wspierające dialog między religiami
(gr. historía – badanie, informacja, opowiadanie, sophía – mądrość) filozofia historii, filozofia dziejów dotycząca rozważań nad przebiegiem procesu dziejowego oraz sensem dziejów
literatura poruszająca tematykę życia na kresach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów (szczególnie Kresach Wschodnich – tereny dzisiejszej Litwy, Ukrainy, Białorusi), eksponująca ich wielokulturowość, tworzona często przez pisarzy o kresowym pochodzeniu; do jej najwybitniejszych twórców należą Stanisław Vincenz, Czesław Miłosz, Tadeusz Konwicki
przestrzeń geograficzna stanowiąca pierwsze po domu rodzinnym środowisko życia człowieka, z którą nawiązuje on więź emocjonalną i której nadaje symboliczne znaczenie (np. rodzinna miejscowość, region)
(hebr. māšîaḥ – pomazaniec, namaszczony; Mesjasz) w kulturze polskiej nurt literacki, filozoficzny i religijny, zapoczątkowany w pierwszej połowie XIX wieku, zgodnie z którym ciemiężony przez trzech zaborców naród polski, uznawany za Mesjasza narodów, przez swoje cierpienie i męką zbawi całą ludzkość i przywróci wolność narodom europejskim; pogląd ten został utrwalony w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza
(gr. proto – pierwszy, agonistes – uczestnik zawodów, aktor) główny bohater utworu fabularnego (dzieła literackiego, filmu, sztuki teatralnej)