Sztuka w służbie propagandy

Najbardziej rozpowszechniony od starożytności do XIX wieku pogląd na sztukę głosi, że jej celem jest realizacja idei piękna i wywołanie u odbiorcy przeżyć estetycznych. Obok estetycznej funkcji sztuki istniała również jej funkcja wychowawcza (którą nazywamy także funkcją dydaktyczną lub moralizatorską). Sztuka powinna bowiem zmieniać ludzi na lepsze, krzewić pożądane idee, wpływać na ich poglądy i postawy. Przypomnij sobie starożytne bajki Ezopa, średniowieczne dialogi, jak Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy oświeceniowe satyry Ignacego Krasickiego. Ich celem było skłonienie ludzi do działań uznawanych za zgodne z ideami określonej epoki i kultury. Gdy władza polityczna ogranicza swobodę artystyczną (a z taką sytuacją mierzyli się Polacy przez cały XIX i ponad połowę XX wieku), wychowawcza funkcja sztuki może się przekształcić w funkcję propagandową.

Rzeczownik „propaganda” wywodzi się od łacińskiego czasownika prōpāgāre oznaczającego rozwijanie, krzewienie. Mianem propagandy określamy zróżnicowane działania w celu narzucenia odbiorcy pewnych poglądów i nakłonienia go do działań słusznych z punktu widzenia nadawcy. Jako szczególny typ propagandy wyróżniamy też agitację – nakłonienie do konkretnego działania w określonej sytuacji. Dla przykładu: celem propagandy może być narzucenie obywatelom pacyfizmu jako światopoglądu, a celem agitacji – wywołanie oporu przeciwko konkretnej wojnie.

R235CzLwg1etm1

Plakat przedstawia antybolszewickie hasła propaganowe z 1920 roku. Na plakacie widać polskich żołnierzy. To kawalerzyści na koniach. Jeden z nich, będący na pierwszym planie, zamachnął się szablą na bolszewickiego żołnierza. Żołnierz ten jest przedstawiony karykaturalnie. Ma niemal zwierzęcą twarz. Jego zarost jest jak szczecina. Przez otwarte usta widać dwa zęby żołnierza. To dwa kły.

Propaganda zdefiniowana jako narzucanie postaw nie wydaje się różnić od wychowywania czy moralizowania. Różnica tkwi w relacji pomiędzy nadawcą a odbiorcą. Nadawcą propagandy jest osoba, organizacja lub instytucja (np. rządy, partie polityczne, kościoły, korporacje, elity polityczne, organizacje społeczne, instytucje wychowawcze i kształcące). Dysponuje środkami do wywierania nacisku na odbiorców, a niekiedy może także grozić sankcjami w przypadku nieposłuszeństwa. Obecny w propagandzie element przymusu – wykorzystywany intensywnie zwłaszcza przez reżimy totalitarne XX wieku – sprawił, że rzeczownik „propaganda” zyskał po II wojnie światowej silne nacechowanie negatywne (co ciekawe, czasownik „propagować” pozostaje neutralny). Sztuka propagandowa to zatem sztuka powstająca na zamówienie, służąca narzucaniu odbiorcom postaw i działań zgodnych z interesami nadawcy.

Plakat jako medium propagandy

Żyjąc w XXI wieku, jesteśmy oswojeni z obecnością w przestrzeni publicznej różnych form grafikigrafikagrafiki użytkowej – plakatów reklamowych, afiszy teatralnych i kinowych – oraz ze sztuką ulicznąsztuka ulicznasztuką uliczną – graffitigraffitigraffiti i muralamimuralmuralami. Cechy grafiki użytkowej i sztuki ulicznej łączy w sobie plakat, gatunek grafiki posługujący się obrazem i tekstem (np. w formie hasła), eksponowany często w przestrzeni publicznej. Choć może się on wydawać gatunkiem nowym, to zaczął zyskiwać na popularności już w pierwszej połowie XIX wieku, wraz z rozwojem systemu kapitalistycznego, powstaniem zjawiska konkurencji rynkowej i rozkwitem reklamy. Nie bez znaczenia było także unowocześnienie technik fotograficznych. XX wiek był czasem dynamicznego rozwoju tej formy sztuki i wyodrębniania się specjalistycznych typów plakatów, zróżnicowanych ze względu na funkcje, w tym:

• plakatu reklamowego (współcześnie często w wielkoformatowej postaci billboardu) pełniącego funkcję perswazyjną (zachęta do zakupu),

• plakatu artystycznego (filmowego, teatralnego, muzycznego, operowego itd.) pełniącego funkcję informacyjną (informacja o szczegółach wydarzenia artystycznego) i perswazyjną (zachęta do uczestnictwa),

• plakatu społecznego powstałego z inicjatywy władz lub organizacji pożytku publicznego, podejmującego ważny problem społeczny (np. zagrożenia drogowe, marnowanie jedzenia, zanieczyszczenie środowiska), pełniącego funkcję perswazyjną i wychowawczą (kształtowanie pożądanych społecznie postaw),

• plakatu politycznego pełniącego funkcję agitacyjną lub propagandową (zachęta do przyjęcia pewnego poglądu lub głosowania na polityka bądź ugrupowanie).

Plakat stał się w Polsce popularny na początku XX wieku, stopniowo wypierając wykorzystywany od XIX wieku afisz (fr. affiche – druk pełniący te same funkcje, ale posługujący się jedynie słowem, bez obrazu). Dramatyczne wydarzenia tego okresu (czas zaborów, I wojna światowa, wojna polsko‑bolszewicka, spory polityczne XX‑lecia międzywojennego, wreszcie II wojna światowa) sprawiły, że plakat urósł do rangi kluczowego medium komunikacji pomiędzy władzami (najpierw zaborczymi, potem państwowymi, następnie okupacyjnymi oraz podziemnymi) a „szarym człowiekiem”.

Wojna na obrazy

Rz0sEz9EnHzZj1

Plakat przedstawia białego wilka. Jest on namalowany na tle dwóch krain. Z lewej strony jest pusta, czerwona kraina. Z lewej strony granatowa. Widać na niej symbole domów, fabryk, zakładów, elektrowni, kolei. Na plakacie widnieje w języku niemieckim napis: Polski wilk pragnie waszej ojczyzny. Nie toleruj tego.

Największa popularność wojennego plakatu propagandowego przypadła na okres następujący bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości. Nowo kształtujące się władze państwowe wykorzystywały to medium w celu nawoływania obywateli do obrony granic, szczególnie zaś do walki w wojnie polsko‑bolszewickiej 1919‑1921. To w czasie tej wojny ustalił się repertuar plakatowych motywów służących wzbudzaniu strachu przed wrogiem i woli obrony kraju, wykorzystywany później w polskiej propagandzie okresu II wojny światowej. Po jej wybuchu ziemie okupowanej Polski stały się terenem intensywnej propagandy hitlerowskiej. Nazistowskie plakaty miały na celu stworzenie wizerunku niepokonanego mocarstwa. Nawoływały do oddawania broni, podejmowania pracy w przejętych przez nazistów instytucjach; głosiły kult Hitlera i Wielkich Niemiec; wzniecały nienawiść do Żydów, a później także do bolszewików.

Polacy odpowiadali na nie początkowo ręcznie wykonanymi, pojedynczymi plakatami, zaś od wiosny 1940 roku propagandą (w tym projektowaniem i drukowaniem plakatów) zajęła się specjalna komórka Państwa Podziemnego – Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej (później Armii Krajowej). Warszawa i inne miasta pod okupacją hitlerowską i sowiecką stały się polem walki na obrazy. Polska twórczość plakatowa tego okresu nie była tak intensywna i zróżnicowana jak w czasie wojny z bolszewikami z uwagi na brak legalnych i bezpiecznych środków materialnych (papier, farby, drukarnie). Większość plakatów nie dotrwała do naszych czasów, zniszczona w powstaniu warszawskim. Nie zmienia to faktu, że odegrały one kluczową rolę w podtrzymywaniu morale ludności cywilnej.

Plakat wojenny jako komunikat

Plakat propagandowy, szczególnie w czasie wojny, by spełniać swoje funkcje, musi być przystępny w odbiorze i wymowny. Twórcy (często anonimowi ze względów bezpieczeństwa) wypracowali zestaw środków spełniających te warunki. Zapoznaj się ze schematem ujmującym najważniejsze cechy gatunkowe wojennego plakatu propagandowego.

Słownik