Baruch Spinoza, początkowo zafascynowany rozważaniami Kartezjusza, poddawał krytyce stanowisko filozoficzne określane mianem dualizmudualizmdualizmu psychofizycznego, rozwijane właśnie przez francuskiego myśliciela. Autor słynnego dzieła pt. Medytacje o pierwszej filozofii zakładał istnienie dwóch odmiennych od siebie substancjisubstancjasubstancji. Kartezjusz uważał, że rzecz rozciągła, czyli to, co zajmuje określoną przestrzeń, różni się tak dalece od rzeczy myślącej, utożsamianej przez niego z umysłem, że muszą one być od siebie oddzielone. W konsekwencji filozof uważał, że Bóg istnieje poza materialnym światem, natomiast ludzie doświadczają go poprzez ideę boskiej istoty, wpisaną w ich umysły przez niego samego. Spinoza, krytycznie nastawiony wobec rozważań Kartezjusza, uważał, iż istnieje tylko jedna substancja, zaś umysł i ciała stanowią jedne z wielu jej atrybutów. Tym samym wnioskował on, że skoro nie istnieje nic poza jedyną substancją, to właśnie Bóg musi nią być. Co więcej, otaczający nas świat składa się z różnych rodzajów bytów, stanowiących najróżniejsze pobudzenia, wchodzące w skład Boga‑Przyrody. Stanowisko Spinozy stanowi przykład monizmumonizmmonizmu.

W pierwszej księdze najważniejszego dzieła Spinozy możemy przeczytać, iż:

RqoBujEQMgHup1

Obraz przedstawia wnętrze świątyni. W środku są zgromadzeni ludzi, są to głównie kobiety i dzieci. Na ścianach jest wiele okien, wzdłuż znajdują się kolumny i wiszą złote żyrandole.

Ze słów myśliciela płynie następujący wniosek: wszelkie byty zawierają się w Bogu, który jest przyczyną własnego istnienia oraz ich trwania. Każdy z nich wyraża sobą jeden z atrybutów substancji, wiecznej i nieskończonej. Tym samym, jak podkreśla Spinoza, pojęcia Boga, substancji i przyrody są ze sobą tożsame. Spinoza wyraża tę zależność w haśle „Deus sive naturaDeus sive naturaDeus sive natura”. Stanowisko filozoficzne prezentowane przez tego myśliciela określa się mianem panteizmupanteizmpanteizmu.
Teza autora Etyki wzbudzała wiele kontrowersji nawet w siedemnastowiecznej Holandii, uznawanej w tamtych czasach za jedno z najnowocześniejszych, otwartych na wolnomyślicielstwo, państw Europy. Utożsamienie Boga z przyrodą uznawano za niezgodne z dogmatami ustanowionymi przez Kościół Rzymskokatolicki. Spinoza przedstawiał Boga jako substancję– samoistny byt, który nie wymaga pojęcia żadnej innej rzeczy i posiada nieskończoną ilość atrybutów. Spinoza dowodził, że istnieje tylko i wyłącznie jedna substancja Bóg, która jest swoją własną przyczyną i poza nią nie istnieje nic więcej. Takie ujęcie boskości unieważniało m.in. naukę o powstaniu świata. Wyrażanie tez sprzecznych ze stanowiskiem Kościoła oznaczało głoszenie bluźnierstw, grożących poważnymi represjami, nawet karą śmierci. Z tego powodu Spinoza starał się unikać sytuacji rozgłosu, a spisaną przez niego Etykę polecił opublikować dopiero po swojej śmierci.

Dlaczego głoszony przez filozofa panteizm wzbudzał wrogość w ówczesnej  Europie?

Spróbujmy rozważyć konsekwencje wynikające ze stanowiska Spinozy. Współczesny świat zmaga się z problemami społecznymi (np. ubóstwo, wojny, bezrobocie), które określamy mianem złych. Widoczne są również dobre zjawiska społeczne: miłość, przyjaźń itp. Przyjmując stanowisko panteistyczne, musimy uznać, iż każde z wymienionych aspektów stanowi przejaw boskiej aktywności, która w pełni współgra ze światem.

R10ckqM6cukgf1

Zdjęcie przedstawia wąską, murowaną, dwupiętrową kamienicę. Na ścianie znajduje się tablica z nazwiskiem Spinozy.

Spinoza podkreśla jednak, iż pojęcia dobra i zła nie są kategoriami obiektywnymi, lecz subiektywnymi. Obydwa te terminy wyrażają sobą te aspekty, które daną istotę wzmacniają lub osłabiają. Głód powoduje, że stajemy się osłabieni, w efekcie czego podupadamy na zdrowiu, co ostatecznie może zakończyć się naszą śmiercią. Tym samym głód uznajemy za zło, ponieważ jest to proces niweczący nasz dobrostan. Pojęcia dobra i zła odzwierciedlają określone układy relacji oraz zależności, zachodzące pomiędzy powiązanymi ze sobą ciałami.

Rozważmy taki przykład: osoba wchodząca do sklepu kradnie produkty spożywcze. Motywowana jest potrzebą zaspokojenia głodu oraz brakiem środków do życia. Znając motywacje sprawcy, możemy uznać, że zdobyte produkty umożliwią mu wzmocnienie za sprawą zaspokojenia głodu, a w takim ujęciu są przejawem dobra. Powstaje jednak pytanie: czy osoba, która dokonała kradzieży, mogła zaspokoić głód w inny sposób, np. podejmując pracę u właściciela sklepu? Rozważając ten przypadek, mamy do czynienia ze stopniowaniem dobra: dobro wynikające z kradzieży jest dobrem mniejszym od dobra wynikającego z pracy. Czyny, które wzmacniają większą ilość bytów, uznawane są przez Spinozę za czyny szlachetniejsze. Właściciel sklepu w wyniku kradzieży traci część posiadanych dóbr, a tym samym jest stratny, co stanowi, iż doświadcza zła. Być może jednak kiedy spostrzeże osobę, która kradnie, i poznając jej motywacje (kradzież wynikająca z poczucia głodu, związanego z brakiem środków do życia), obdarzy ją jedzeniem i zaproponuje pracę? Tym samym zaskarbi sobie jej przyjaźń. Czyn ten możemy uznać za większe dobro niż ukaranie osoby, która decyduje się na kradzież.

Spinoza za sprawą swoich rozważań pragnął wskazać drogę do szczęścia osiągalnego dla jak największej ilości ludzi. Zdaniem tego filozofa, jednym z warunków osiągnięcia tego celu jest możliwość samodzielnego myślenia. Propozycja Spinozy skupiała się na chociażby częściowym zniesieniu nierówności społecznych, a tym samym mogła uderzać w ludzi najbardziej majętnych, naruszając ich interesy, co mogło budzić sprzeciw wobec myśli Spinozy.

Słownik