Człowiek i świat – ujęcie naturalistyczne

Jeśli mówimy o naturalistycznym ujmowaniu świata, to zawsze mamy na myśli, że istnieje tylko to, co odkrywamy w naturze, a wszystko, co nadnaturalne, transcendentnetranscendencjatranscendentne, nadprzyrodzone czy duchowe, albo nie istnieje, albo sprowadza się do mechanizmów natury i praw fizycznych. Brzmi to nieco skomplikowanie, więc rozpatrzmy te zagadnienia na konkretnych przykładach.

Za ojca materializmu uważa się Demokryta z Abdery. Oczywiście nie był on pierwszym filozofem, który reprezentował naturalistyczne podejście do rzeczywistości i uważał, że nic poza materią nie istnieje, ale jako pierwszy zaprezentował taki obraz świata, w którym wszystkie zjawiska i wydarzenia są sprowadzone do sił natury i relacji czysto materialnych. W jego mniemaniu cały świat składa się z niepodzielnych drobin zwanych atomamiatomizmatomami, a badanie ich relacji, układów i sposobów, dzięki którym tworzą złożone konstrukcje (czyli wszystkie istniejące przedmioty), jest w stanie wyjaśnić wszystkie zjawiska i zagadnienia naukowe. Nawet duszę ludzką postrzegał jako złożoną z atomów, jednak takich, które są nieco lżejsze, wypełniają całe ciało, a po śmierci człowieka, wraz z ostatnim tchnieniem, ulatują i ulegają rozproszeniu.

Podejście naturalistyczne każe więc ujmować rzeczywistość jako złożoną z materii, badanie zaś tej rzeczywistości (świata) ogranicza się do odkrywania praw fizycznych i analizowania przedmiotów, które im podlegają. W takim ujęciu człowiek postrzegany jest jako integralna część materialnego świata. Oczywiście ma w nim pewną uprzywilejowaną pozycję, wszak jest istotą myślącą, która ten świat poznaje i przekształca go w myśl swoich potrzeb. Nie jest jednak istotą uduchowioną, odznaczającą się nadnaturalnymi cechami itp.

Oczywiście takie podejście nie musi wykluczać istnienia Boga czy bogów, jednak z oczywistych względów trudniej jest wtedy zakładać ich istnienie. Bóg musi być zredukowany do sił natury, wypełniać cały świat, albo po prostu – być światem. Takie podejście nazywa się w filozofii panteizmempanteizmpanteizmem: Bóg jest światem, świat stanowi istotę Boga.

R1ajDjJXNDrta

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są liczne, poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma zapadnięte oczy. Jego włosy są krótkie, przylegają do głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

R5avKHYZqJmRh

Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna stoi na wzniesieniu. Jest ubrany w togę. Ma zmarszczki na czole, duży nos, długą brodę oraz wąsy. W tle znajdują się pola oraz budynki.

Człowiek i świat – ujęcie antynaturalistyczne

Podejście antynaturalistyczne, a więc takie, które szuka głównych zasad i mechanizmów rządzących światem przyrody poza nim samym, ma nader bogatą tradycję, która na dobre rozpoczęła się wraz z Platonem. Ateński filozof zaprezentował bowiem system filozoficzny, który nazywamy idealizmemidealizmidealizmem. Ogólnie rzecz ujmując, zakładał on, że bezkształtną, chaotyczną ze swej natury materię nieustannie przenikają niematerialne i odwieczne ideeideaidee, które nadają jej konkretne kształty i właściwości, tworząc ogół istniejących przedmiotów, a dokładniej – cały świat. Daleko idąca konsekwencja filozofa sprawiła, że ten antynaturalistyczny rys przenika wszystkie zagadnienia jego koncepcji. Wystarczy wspomnieć, że nawet duszę ujmował jako we wszystkim podobną do idei. Jest bowiem, na podobieństwo tej drugiej, niezniszczalna i niematerialna, a przenikając ciało, tworzy konkretnego człowieka. Nawet normy moralne, a więc cnoty, ujmował jako idee, które powinny przenikać nasze postępowanie. Z perspektywy kosmogonicznej (opisu początków wszechświata) cała rzeczywistość powstała w wyniku pracy boskiego Rzemieślnika zwanego Demiurgiem, który tchnął idee w bezkształtną materię, a stworzone przez siebie dusze w ciała, dzięki czemu dał początek i światu, i żyjącemu w nim człowiekowi.

R1MkB0LPCo0o61

Ilustracja przedstawia kartkę z zapisanym tekstem w języku greckim.

Jak wspomnieliśmy, koncepcja Platońska jest najstarszym systemem antynaturalistycznym i jak się zdaje, stanowi najlepszy przykład tego typu koncepcji. Jest to przykład o tyle reprezentatywny, że twierdzenia Platońskie, po ich zaszczepieniu na gruncie teologicznym, stały się podwaliną racjonalnego wyłożenia dogmatów wiary. Zwróćmy chociażby uwagę na podobieństwo między teoriami Platona a głównymi założeniami chrześcijaństwa. Niemal tożsame są tu motywy: dualizmu świata (świat materialny i świat nieśmiertelnych bytów), dualizm człowieka (pożądliwe ciało i rozumna dusza), nieśmiertelność duszy czy wizja stworzenia świata przez boską istotę.

Koncepcje antynaturalistyczne z konieczności mocno rozbudowują zagadnienia nadnaturalne, nadprzyrodzone. Za przykład niech posłuży zagadnienie duszy, która u Demokryta została sprowadzona do prostej koncepcji ducha złożonego z lekkich atomów, zaś u Platona doczekała się osobnej, rozbudowanej teorii. W dialogu Fajdros dusza ludzka została zaprezentowana za pomocą przenośni „skrzydlatego zaprzęgu”. Jest to rydwan zaprzężony w dwa konie, z których pierwszy stanowi manifestację naturalnych potrzeb, drugi zaś – popędów. Woźnica, który musi trzymać mocno lejce, jest personifikacją rozumności. W ten sposób Ateńczyk ukazuje trzy sfery ludzkiej duszy: rozumną (wyrażaną przez typowy dla człowieka rozum), popędliwą (dotyczącą zaspokajania potrzeb naszego ciała) i pożądliwą (sferę namiętności, dążność do przyjemności zmysłowych). Jest to przenośnia o tyle barwna, że pozwala także tłumaczyć inne zagadnienia Platońskiej filozofii. Jeśli bowiem jakiś człowiek daje się prowadzić swym naturalnym potrzebom czy popędom, przypomina woźnicę, który stracił panowanie nad zaprzęgiem. Jako że mamy tu do czynienia z rydwanami, które w sferze niebiańskiej podróżują po okręgu, kontemplując niematerialne idee, wypadnięcie z trasy oznacza niechybne rozbicie się o ziemię i utknięcie w świecie materialnym. Ta przenośnia obrazuje inne zagadnienie Platońskie. Otóż dusza ludzka, jako nieśmiertelna i wieczna, przypomina woźnicę, który wypadł z trasy. Ma się więc ona doskonalić poprzez kolejne wcielenia (reinkarnacja) dopóty, dopóki nie osiągnie takiej doskonałości, dzięki której wyzwoli się z cielesności i znów będzie mogła na powrót, w świecie niematerialnym, kontemplować czyste idee.

AbsolutabsolutAbsolut – istnieje czy nie istnieje?

Jak łatwo zauważyć, pytanie o relację człowieka względem świata mimowolnie generuje pytania o relację między światem a Absolutem (Bogiem) oraz między człowiekiem a Absolutem (Bogiem). Są to oczywiście kwestie, które dotyczą wiary. Czy wiara w Boga stoi w sprzeczności z racjonalnością? Zdarzają się jednak próby racjonalnego udowodnienia konkretnych przekonań religijnych, które dają pewne pole do dyskusji. Należy tu jednak rozgraniczyć dwa zagadnienia. Po pierwsze, to, w co ktoś wierzy, jest jego osobistą, prywatną sprawą i nie powinno podlegać dyskusji. Każdy człowiek ma bowiem prawo do własnej wiary i czysto subiektywnych przekonań. Stwierdzenie typu: „Wierzę w Boga, to jest moja wiara, którą kieruję się w życiu”, dotyczy przekonań czysto subiektywnych i każdorazowo powinno być przyjmowane z szacunkiem, a nigdy nie powinno się spotykać z kpiną, szyderstwem czy próbą podważania. Jeśli jednak ktoś wyraża się już nie o swojej wierze (subiektywnych przekonaniach), lecz wygłasza sądy pokroju: „Istnienie Boga da się racjonalnie udowodnić”, „Prawdy mojej wiary są obiektywne i możliwe do weryfikacji za pomocą rozumu”, to odnosi się do obiektywnych faktów, nad którymi można, a nawet trzeba dyskutować. Oczywiście taka dyskusja powinna mieć przebieg merytoryczny i być oparta na uprzejmej, rzeczowej wymianie zdań i racjonalnych analiz. Właśnie takie jest źródło wszystkich racjonalnych dowodów na istnienie Boga. Możemy podać wiele ich przykładów, jednak powtarzające się w nich sposoby rozumowania jasno ukazują, że można je podzielić na cztery rodzaje: argument teleologicznyteleologiateleologiczny (nie mylić z pojęciem „teologiczny”), zwany też dowodem z celowości; argument ontologiczny (odwołujący się do zagadnienia ontologiiontologiaontologii); argument kosmogoniczny oraz argument moralny. Każdy z wymienionych jest do dziś żywo dyskutowany, a  dysputanci dzielą się na obrońców argumentów oraz tych, którzy starają się je logicznie i rzeczowo podważyć.

Człowiek względem Absolutu

W zależności od czysto indywidualnego wyboru między naturalizmem a antynaturalizmem, opowiedzeniem się za istnieniem Boga lub przeciw niemu, każdy z nas może przyjąć zupełnie inną postawę wobec świata i swojego życia. Najogólniej postawy te dzielimy na cztery rodzaje:

Słownik