Przeczytaj
Ku niepodległości. Rozpad Jugosławii na mniejsze państwa
Powojenna Jugosławia była federacjąfederacją złożoną z sześciu republik: Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry, Macedonii, Serbii i Słowenii. Istotnym czynnikiem wpływającym na sytuację polityczną regionu była mozaika etniczna na Bałkanach. Przez niemal cały wiek XX istniało państwo, w którym obok siebie mieszkali Albańczycy, Bośniacy, Chorwaci, Czarnogórcy, Serbowie i Słoweńcy. Po śmierci Josipa Broz‑TityJosipa Broz‑Tity w 1980 r. w kraju zabrakło przywódcy, który mógłby zapanować nad konfliktami między poszczególnymi grupami narodowościowymi. Główne role we władzach partii rządzącej – Związku Komunistów Jugosławii, odgrywali Serbowie z liderem Slobodanem Miloševiciem, który był serbskim nacjonalistąnacjonalistą. Wydarzenia po Jesieni NarodówJesieni Narodów pokazały, że mimo kilkudziesięciu lat istnienia wspólnego państwa antagonizmyantagonizmy między narodami na Bałkanach nie zniknęły.
W czerwcu 1991 r. niepodległość i wyjście z federacji ogłosiły Słowenia oraz Chorwacja, a we wrześniu – Macedonia. Prezydent Serbii Slobodan Milošević chciał siłą utrzymać jedność tzw. Nowej Jugosławii i wysłał wojska federalne przeciwko odrywającym się republikom. Dzięki wsparciu międzynarodowemu agresja na Słowenię i Macedonię została zatrzymana. Słoweńska wojna o niepodległość była najkrótszym, a także najmniej krwawym konfliktem podczas wojen w byłej Jugosławii. Macedonia również odłączyła się od Jugosławii dość szybko i stosunkowo łatwo. To niewielki kraj, pozbawiony bogactw naturalnych, więc rząd w Belgradzie nie stwarzał problemów. Dodatkowo zdawał sobie sprawę, że Macedonia zamieszkana jest przez wiele różnych narodowości, co w przyszłości może być przyczyną kolejnych konfliktów.
O wiele dłużej trwała wojna serbsko‑chorwacka, która zakończyła się dopiero w 1995 r. i pochłonęła tysiące ofiar. Walki etniczneetniczne wybuchły także w Bośni i Hercegowinie, gdzie o oderwaniu się od Jugosławii mieszkańcy niemal jednomyślnie zadecydowali w plebiscycie. Wojska nowojugosłowiańskie zaatakowały stolicę nowego państwa, Sarajewo. Kres starciom położyły dopiero naciski międzynarodowe i przysłanie na teren byłej Jugosławii pokojowych sił ONZ.
Czystki etniczne i religijne
Władze Serbii prowadziły agresywną politykę. Milošević próbował wdrażać ideę budowy „Wielkiej Serbii”, państwa, w którego skład weszłyby wszystkie ziemie zamieszkiwane przez Serbów. Ze względu na mozaikę etniczną, jaką stanowiła ta część Bałkanów, było to przedsięwzięcie niemożliwe do zrealizowania. Mieszkający tu obok siebie Albańczycy, Chorwaci, Bośniacy, Czarnogórcy, Serbowie i Słoweńcy przez wieki się mieszali i żaden z regionów nie był jednolity narodowościowo. Serbowie podczas działań wojennych stosowali czystki etniczne, wysiedlali bądź nierzadko mordowali przedstawicieli innych narodowości niż serbska. Dochodził do tego także aspekt religijny, zwłaszcza w Bośni, gdzie mieszkała ludność wyznająca islam. Dopuszczano się masowych mordów i egzekucji.
Szczególnie brutalne były starcia na tle religijnym między Serbami a bośniackimi muzułmanami w czasie wojny w Bośni. Do największej masakry doszło w Srebrenicy w lipcu 1995 r. W ciągu kilku dni żołnierze serbscy dokonali masowych egzekucji na bośniackich muzułmanach, zabili ok. 8 tys. mężczyzn i chłopców. Mord był wprawdzie elementem szerzej zakrojonej akcji, ale jego bezpośrednią przyczyną była chęć zemsty. Obroną rejonu Srebrenicy dowodził bowiem Naser Orić, odpowiedzialny za wymordowanie kilkuset Serbów w 1993 r. Ogólna liczba ofiar czystek etnicznych dokonanych przez Bośniaków w okolicach Srebrenicy nie jest dokładnie znana. Szacuje się ją na od 500 do 3000 bośniackich Serbów.
Niekończące się akcje odwetowe stanowiły charakterystyczną cechę wojen w byłej Jugosławii. Bezradność ONZ w obliczu brutalnych działań militarnych na Bałkanach doskonale ilustruje to, że Srebrenica od 1993 r. była jedną z tzw. stref bezpieczeństwa ONZ. Podczas masakry muzułmanów nad bezpieczeństwem w tym rejonie mieli czuwać żołnierze sił ochronnych ONZ. W obawie przed starciem ze znacznie silniejszymi wojskami serbskimi „błękitne hełmybłękitne hełmy” nie podjęły wówczas żadnych działań.
Które z państw powstałych po rozpadzie Jugosławii są najbardziej jednolite etnicznie?
Problem Kosowa
W 1991 r. o niepodległość upomnieli się także mieszkańcy Kosowa – autonomicznejautonomicznej republiki zamieszkanej w ogromnej większości przez Albańczyków. Na oderwanie tej prowincji Serbowie również się nie godzili, gdyż uważali ją za historyczną kolebkę narodu serbskiego. W 1993 r. wybuchła tu brutalna wojna domowawojna domowa. Próby mediacji podejmowane przez OBWEOBWE, ONZ i Unię Europejską zakończyły się niepowodzeniem. Żadne z zaproponowanych rozwiązań (autonomia, niepodległość, powstanie Wielkiej Albanii) nie było do zaakceptowania przez obie strony konfliktu. W marcu 1999 r. przywódcy NATO przedstawili plan pokojowy. Serbia odrzuciła jednak traktat i kontynuowała wysiedlenia oraz czystki etniczne. Dopiero naloty bombowe na Serbię przeprowadzone przez siły NATO skłoniły Miloševicia do ustępstw. Na mocy nowego porozumienia Serbowie zobowiązali się wycofać swoje wojska, Kosowo otrzymało autonomię w ramach Jugosławii, a albańscy uchodźcy wrócili do domów. Gwarantem porozumienia były międzynarodowe siły ONZ stacjonujące w Kosowie. Sytuacja na Bałkanach wciąż jednak była daleka od stabilizacji. Tuż po zakończeniu działań paramilitarne oddziały albańskie (UÇK – Armia Wyzwolenia Kosowa) rozpoczęły czystki etniczne. Mimo osłony rozjemczego kontyngentu NATO mordowały Serbów lub zmuszały ich do opuszczenia Kosowa. W 2008 r. Kosowo ogłosiło niepodległość, nadal jednak nie jest uznawane przez wszystkie państwa i organizacje międzynarodowe.
Słownik
(z franc. antagonisme od gr. antagonisma – opór, spór, antagonidzesthai – przeciwstawiać się, rywalizować) wzajemna niechęć, wrogość będące efektem dzielącej np. dwie osoby czy grupy różnicy poglądów albo odmiennych celów, interesów; także przeciwstawność sił
(gr. autonomia od autos – sam + nomos – prawo, zwyczaj) prawo danej zbiorowości do samodzielnego rozstrzygania swoich spraw wewnętrznych; samodzielność i niezależność w decydowaniu o sobie
określenie zbrojnych sił pokojowych ONZ
(ang. ethnicity – etniczność, od gr. ethnikos – obcy, pogański, ludowy – tak Grecy określali społeczeństwa żyjące poza greckimi poleis) związany z przynależnością do jakiegoś narodu, grupy etnicznej
(z łac. foederatio – przymierze) państwo składające się z autonomicznych części, np. stanów, krajów związkowych czy prowincji, ale posiadające wspólny rząd i prowadzące np. wspólną politykę zagraniczną
także: Jesień Ludów; określenie procesu rozpadu rządów komunistycznych w bloku wschodnim, jesienią 1989 r.
(z łac. natio – naród) przekonanie i postawa uznające interes własnego narodu za najwyższą wartość, podobnie jak wszystkich elementów związanych z tym, co narodowe
międzynarodowa organizacja kontynuująca działania istniejącej od lat 70. XX w. Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE); zajmuje się bezpieczeństwem europejskim, określaniem norm regulujących stosunki między państwami, a także kwestiami praw człowieka i swobód obywatelskich; na początku lat 90. XX w. zajmowała się konfliktami w byłej Jugosławii
wewnętrzna wojna prowadzona między obywatelami tego samego kraju
Słowa kluczowe
rozpad Jugosławii, Slobodan Milošević, Serbia, Chorwacja, ONZ, Bałkany, Kosowo, Srebrenica, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
M. Todorova, Bałkany wyobrażone, tłum. P. Szymor, M. Budzińska, Wołowiec 2014.
L. Benson, Jugosławia. Historia w zarysie, tłum. B. Gutowska‑Nowak, Kraków 2012.
M. Kuczyński, Bałkańska pożoga. Wojny i konflikty na Bałkanach 1981–1999, Warszawa 1999.
M. Kuczyński, Krwawiąca Europa. Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990–2000. Tło historyczne i stan obecny, Warszawa 2001.