Renesans, czyli odrodzenie – tło epoki

Renesans nie pojawił się nagle. Najważniejsze hasła tej epoki, zwanej też odrodzeniem (z franc. renaissance – odrodzenie), m.in. humanizmhumanizmhumanizm i antropocentryzmantropocentryzmantropocentryzm, przez dłuższy czas współistniały i przenikały się z ustępującą myślą średniowieczną. Najlepiej widać to na przykładzie łaciny – języka średniowiecznego Kościoła, który powoli przystosowywał się do wyrażania nowych treści. Znacznie bardziej wytworny i oczyszczony z religijnych naleciałości, wciąż obowiązywał na studiach humanistycznych (większość ważnych dzieł renesansu powstało w tym języku) i w dyplomacji.

RJ7ivRK1TPhMf1

Ilustracja przedstawia pomieszczenie, w którym dwóch mężczyzn pracuje przy ręcznej maszynie drukarskiej. Przed sobą mają na stołach rozłożone karty papieru, na których coś odciskają. Przed stołem, na podwyższeniu leżą stosy ułożonych równo, zadrukowanych kartek papieru. Z tyłu za nimi przy pochylonych pod kątem 45 stopni pulpitach siedzą dwie inne osoby. Na półkach przyrządy potrzebne do pracy.

Łacina pozostawała językiem ludzi wykształconych, również z tego powodu, że ułatwiała wspólne dyskusje europejskich uczonych o dziełach starożytnych myślicieli, m.in. Cycerona, Wergiliusza, Arystotelesa i Platona. Powstałe w antycznej Grecji utwory w wielu wypadkach przetrwały czasy średniowiecza dzięki łacińskim tłumaczeniom oraz ich żmudnemu przepisywaniu przez skrybówskrybaskrybów. Wynalazek druku, dokonany przez niemieckiego rzemieślnika Johannesa Gutenberga w połowie XV w. (obecnie wiemy, że podobna technika znana była wcześniej m.in. w Chinach, lecz nie rozpowszechniła się), sprawił, że kopiowanie różnych dzieł stało się prostsze i tańsze, oraz przyspieszył ich obieg. To dzięki maszynom drukarskim reformacyjnereformacjareformacyjne tezy Marcina Lutra tak szybko rozprzestrzeniły się w Europie. Również dzięki nim możliwe było odrodzenie się języków narodowych, w tym polskiego.

Poeci i myśliciele Rzeczypospolitej

Najwybitniejszym reprezentantem epoki renesansu w Polsce był Jan Kochanowski, znakomity liryk (Fraszki wydane w 1584 r., Pieśni w 1586 r.), który wyniósł poezję na szczyty artyzmu, łącząc ideały sztuki antycznej z problematyką filozoficzno‑moralną (Treny z 1580 r.), patriotyzmem i poczuciem odpowiedzialności obywatelskiej. Wystawiona w 1578 r. Odprawa posłów greckich, pierwsza, a zarazem jedyna w Polsce tragedia renesansowa w duchu antycznym, była głosem Kochanowskiego w dyskusji o wizji państwa i aktualnych problemach politycznych. Potępiał w niej magnaterię za prywatę i egoizm, podkreślał znaczenie dbałości o własną ojczyznę i jej dobro. Podobne treści zawierały poematy Zgoda oraz Satyr albo Dziki mąż (ten ostatni poeta zadedykował królowi Zygmuntowi Augustowi). Autor krytykował w nich tryb życia szlachty, sejmikowe gadulstwo i zacietrzewienie religijne, wzywał do jedności i harmonii, a także do umiaru w różnych dziedzinach życia. Podkreślał, że szlachectwo łączy się z cnotami, służeniem państwu nie tylko podczas wojen, ale również w okresie pokoju.

Choć Jan Kochanowski pisał głównie po polsku, to powszechnie za „ojca literatury polskiej” uznawany jest nieco starszy od niego Mikołaj Rej. Ten poeta, polityk i teolog ewangelicki, nazywany za sprawą moralitetu Wizerunek „polskim Dantem”, w 1562 r. w epigramatach Zwierzyniec zawarł swe najsłynniejsze przesłanie.

W posłaniu tym, zgodnie z ideałami reformacji, Rej dawał do zrozumienia, że Polacy mają język nie (taki jak) „gęsi”, czyli łacinę, nazywaną tak od gęsich piór, używanych powszechnie do pisania lub w kontekście legendy o ptakach, które obroniły Wieczne Miasto, lecz swój własny – polski. Tym samym deklarował kulturową niezależność Rzeczypospolitej od papieskiego Rzymu. Rej był wyznawcą kalwinizmu i zwolennikiem ruchu egzekucyjnegoruch egzekucyjnyruchu egzekucyjnego, występował przeciwko Kościołowi katolickiemu. W Żywocie człowieka poczciwego stworzył wzór szlachcica i dobrego gospodarza, prowadzącego spokojny tryb życia i dbającego o swoje otoczenie. Natomiast w słynnej Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem opisywał problemy nurtujące ówczesną Polskę i zaniedbania, jakich dopuszczali się przedstawiciele stanów mających wpływ na państwo. Rej, podobnie jak Kochanowski, wytykał szlachcie obojętny stosunek do potrzeb ojczyzny, prywatę i rozrzutność, natomiast duchownych oskarżał o zepsucie i chciwość, a także o zaniedbywanie obowiązków religijnych.

Nieco w cieniu najważniejszych polskich twórców renesansu pozostawali poeci mniej znani, wyróżniający się krytycyzmem społecznym i realizmem. To Szymon Szymonowic, inicjator polskiego sielankopisarstwa (nazwa gatunku pochodzi od tomu jego Sielanek z 1614 r.), oraz Sebastian Klonowic (Flis z 1595 r. i Worek Judaszów z 1600 r.). Ten pierwszy nawiązywał głównie do idylli Teokryta, zawierających realia wiejsko‑pasterskie (sielanka realistyczna), w mniejszym stopniu do „kostiumowych”, konwencjonalnych bukolik Wergiliusza (sielanka konwencjonalna). Co ciekawe, obaj poeci byli mieszczanami, przy czym Szymonowic pozostał katolikiem, Klonowic zaś sympatyzował z ruchem reformacyjnym. Dodając do tego wcześniej omawianych poetów, pochodzącego ze szlachty katolika Jana Kochanowskiego i równego mu stanem ewangelika‑kalwina Mikołaja Reja oraz profesora Akademii Krakowskiej –lekarza i geografa, urodzonego w rodzinie chłopskiej Macieja Miechowitę, widzimy pełniej obraz wielowyznaniowej, tolerancyjnej i otwierającej szanse przed wszystkimi XVI‑wiecznej Rzeczypospolitej.

Ciekawostka

Konfederacja warszawska

RmKAkGxjCP0gu

Ilustracja przedstawia zwój pożółkłego papieru z odręcznym pismem, na końcu którego wisi kilkadziesiąt lakowych, okrągłych pieczęci, przymocowanych do kartki sznurkami.

„Obiecujemy to sobie wspólnie za nas i za potomki nasze na wieczne czasy pod obowiązkiem przysięgi, pod wiarą, czcią i sumieniem naszym, iż którzy jesteśmy różni w wierze, pokój między sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w Kościołach krwi nie przelewać, ani się penować (karać pieniężnie – przyp. red.)” - tak brzmi fragment zapisu uchwały Sejmu Rzeczypospolitej z 28 stycznia 1573 r., zwanej powszechnie konfederacją warszawską. Akt ten zawierał postanowienia dotyczące zapewnienia swobody wyznania. Gwarantował bezwarunkowy pokój między wszystkimi różniącymi się w wierze, zapewniał innowiercom równouprawnienie i opiekę państwa, zabraniając władzom świeckim wspierania kleru w prześladowaniach religijnych. Uważa się, że dokument dał początek gwarantowanej prawnie tolerancji religijnej. Choć ważność prawna konfederacji bywała kwestionowana, praktycznie weszła w życie, zaprzysięgana każdorazowo przez królów polskich podczas koronacji.

Idee odrodzenia dotarły dość szybko do najdalszych krańców Rzeczypospolitej i pozostającego z nią w unii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na początku XVI w. na ziemiach wschodnich pojawiły się druki w języku staroukraińskim, ok. połowy XVI w. także cerkiewnosłowiańskim i starobiałoruskim; dotyczyły głównie obrony prawosławia. Do Polski docierały również publikacje w języku jidysz (w 1535 r. w Krakowie ukazał się zbiór przepisów postępowania dla kobiet w jidysz) i responsa rabinackie w języku hebrajskim.

Publicyści i uczeni

Renesans przyniósł w Polsce rozkwit nie tylko poezji, ale też publicystyki politycznej. W związku z walką o reformę państwa zrodziła się obfita literatura polityczna – polska i łacińska. Ksiądz katolicki Stanisław Orzechowski zażarcie bronił przywilejów szlacheckich, jednocześnie... sympatyzując z luteranizmem. Swoistym tego potwierdzeniem było dzieło De lege coelibatus z 1547 r., w którym sprzeciwił się bezżeństwu księży, a nawet wyraził chęć ożenku z Anuchną z Brzozowa, tłumacząc to chęcią zapewnienia ciągłości swojego rodu. Jako syn Rusinki dążył do równouprawnienia obrządku wschodniego i zachodniego; sprzeciwiał się powtórnemu chrzczeniu Rusinów przechodzących na katolicyzm. Dla odmiany biskup katolicki Marcin Kromer był krytyczny wobec szlachty, pochwalał rządy oligarchii magnackiej i uprzywilejowane stanowisko Kościoła. Jego poglądy zapowiadały zbliżającą się kontrreformacjękontrreformacjakontrreformację.

Jednak bezsprzecznie najbardziej znanym polskim publicystą doby renesansu był Andrzej Frycz Modrzewski. Jako pierwszy w Europie wysunął on postulat pełnej równości wobec prawa, tzn. zrównania pod tym względem wszystkich grup społecznych: szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa. Opowiadał się za protekcjonizmem w gospodarce, opieką państwa nad ubogimi i publicznym szkolnictwem. Krytykował ustrój feudalny oraz wyzysk i poddaństwo chłopów. Sprzeciwiał się wojnom zaborczym. Swoimi pomysłami znacząco wyprzedził epokę, w której żył.

R15npmDBAn9nc

Ilustracja przedstawia stronę tytułową, na której umieszczone są napisy w języku łacińskim. Napisy są drukowane, po prawej stronie u dołu kartki znajduje się odręczna adnotacja.

Najważniejszym dziełem Frycza Modrzewskiego był wydany w 1551 r. w Krakowie (pełna wersja w 1554 r. w Bazylei) traktat Commentariorum de Republica emendanda, czyli Rozważania o poprawie Rzeczypospolitej. W jego dziele znalazły się liczne odwołania do starożytnych i współczesnych mu filozofów, m.in. Arystotelesa, Platona, Cycerona, Erazma z Rotterdamu, a także do koncepcji św. Augustyna i bezpośrednio do Biblii. Według Frycza Modrzewskiego państwo powinno być oparte na sprawiedliwym prawie i sądach, a król, choć z uprzywilejowaną pozycją, nie może stawiać się ponad prawem. Rozważania czytano w całej ówczesnej Europie; szybko zostały przetłumaczone na język niemiecki, francuski, hiszpański i rosyjski (w XVII w.).

W późnym renesansie pojawiły się w Polsce pierwsze dzieła zapowiadające epokę baroku, m.in. Żywoty świętych (1579) i Kazania sejmowe (1597) Piotra Skargi, czerpiące z najbogatszego twórczo okresu kontrreformacji, czy Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (ok. 1580–1582) autorstwa Mikołaja z Wilkowiecka, ceniona w teatrach w XVII w.

Słownik

Słowa kluczowe

język polski, odrodzenie w Polsce, renesans w Polsce, Rzeczpospolita, tolerancja, XVI w.

Bibliografia

Dzieje Polski, red. J. Topolski, Warszawa 1977.

S. Grzybowski, Wielka historia Polski, t. 4, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.

M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Warszawa 2004.