Porządek świata

Społeczno‑gospodarczo‑polityczny system, który trwał w Europie od wczesnego średniowiecza do rewolucji francuskiej pod koniec XVIII w. określany jest jako feudalizm. Był on oparty na systemie ściśle określonych hierarchicznych zależności. Dzielił społeczeństwo na trzy stany: rycerstwo, duchowieństwo i chłopstwo.

Początki feudalizmu sięgają czasów Karola Wielkiego, twórcy odnowionego cesarstwa rzymskiego na początku IX wieku. Zdołał on zapanować nad rozległym terytorium państwa, sięgającego od Atlantyku na zachodzie do Łaby na wschodzie, a także od Morza Północnego aż po Rzym, dzięki wprowadzeniu nowego układu zależności. W zamian za wierność, lojalność i służbę cesarz nadawał swoim urzędnikom majątki ziemskie, zachęcając ich do budowania dalszych powiązań. Miały one opierać się na relacji poddaństwa. W ten sposób powstawała tzw. drabina feudalnadrabina feudalnadrabina feudalna. WasalwasalWasal (z łacińskiego: vassus,) oddawał się w opiekę swemu seniorowiseniorseniorowi. W zamian za lenno, czyli określony w kontrakcie majątek, wasal zobowiązywał się służyć  seniorowi radą i pomocą militarną. Dalej istniały kolejne szczeble drabiny feudalnej, tzn. wasal mógł mieć swojego wasala, dla którego był seniorem. Wtedy z reguły oddawał mu fragment ziemi otrzymanej od swojego seniora.

R18IfV7sra0pG

Wasal oddający się pod opiekę seniorowi, rycina średniowieczna. Zwróć uwagę na zachowanie wasala i sposób przedstawienia zależności feudalnej.

Obowiązywała naczelna zasada feudalizmu: wasal mojego wasala nie jest moim wasalem. Oznaczała ona, że wasal miał obowiązek dochowania wierności tylko i wyłącznie swojemu zwierzchnikowi i nie podlegał innemu seniorowi (nawet temu, któremu posłuszny miał być jego senior). Wszystko to razem tworzyło dość skomplikowaną strukturę społeczną, w której wszyscy wolni ludzie byli objęci systemem zależności lennych. Podstawą jego funkcjonowania była lojalność podwładnego wobec seniorów.

System feudalny kształtował się najpierw w Europie Zachodniej, natomiast na terenach Bizancjum dłużej utrzymywało się niewolnictwo. Poddaństwo chłopów stało się tam powszechne dopiero w XI‑XII w., gdy w Konstantynopolu panowała dynastia Komnenów.

Rycerstwo

W społeczeństwach ludów germańskich, które współtworzyły państwo Franków, a potem odnowione cesarstwo rzymskie, dominującą rolę odgrywała grupa wojowników skupiona wokół swojego przywódcy. To właśnie z tej grupy w wyniku licznych mariaży z lokalną rzymską elitą wykształciła się nowa arystokracja. Wzrost jej znaczenia doprowadził z czasem do spadku roli wojowników, którzy stali się zależni od możnychmożni, możnowładcymożnych. W zamian za opiekę i zabezpieczenie przyszłości swojej i swych rodzin zobowiązywali się do pełnienia służby, często militarnej, na rzecz swoich opiekunów.

Rycerstwo składało hołd lenny swoim możnym (kasztelanom), ci natomiast przysięgali wierność hrabiom, książętom (landgrafomlandgraflandgrafom), a oni posłuszeństwo najwyższemu seniorowi – suzerenowisuzerensuzerenowi, którym najczęściej był król.

R107F3SkhXlSc

Rycerz na XIV‑wiecznej miniaturze. Wymień obowiązki i zasady, którymi kierował się średniowieczny rycerz.

Hołd lenny odbywał się podczas uroczystej ceremonii, potwierdzającej wszem i wobec zawarcie kontraktu, zwanego aktem komendacji. Wasal klękał przed seniorem z odkrytą głową, trzymając ręce w jego dłoniach, i składał przysięgę wierności. Zobowiązywał się tym samym m.in. do pomocy zbrojnej, świadczenia w sądzie na rzecz seniora. Jednocześnie senior dokonywał nadania lenna wasalowi (tzw. akt inwestytury). Dla zobrazowania zawiązanego kontraktu przekazywał wasalowi przedmiot symbolizujący lenno (np. proporzec). Na końcu ceremonii wasal i senior składali pocałunek. Uroczystość miała podniosły charakter, aby unaocznić zgromadzonym widzom nadprzyrodzony, boski charakter władzy. Z drugiej strony liczni świadkowie ceremonii mogliby w przyszłości poświadczyć o istnieniu stosunku lennego pomiędzy wasalem a seniorem.

Oprócz obowiązków wasala wobec seniora, które obejmowały też m.in. obowiązek ujawniania wszelkich knowań przeciwko osobie pana, również ten drugi brał na siebie pewne zobowiązania. Należały doń nadania ziemskie, ochrona rodziny wasala i ewentualne zapewnienie mu udziału w zdobyczach wojennych. Dzięki temu wasal zyskiwał m.in. stały dochód, pozwalający na utrzymanie bliskich.

RZVRjpflE9q9C

Ilustracja przedstawia chłopów zbierających zboże. Stoi nad nimi zarządca, który pilnuje ich przy pracy. Chłopi używając sierpów ścinają zboże i wiążą je w snopki.

Duchowieństwo

RgM6aOd4bn6mj1

Ilustracja przedstawia kilku duchownych w sutannach. Jeden z nich siedzi na tronie, drugi podaje mu księgę. Za duchownym podającym księgę stoją dwaj inni mnisi. Wszyscy czterej mężczyźni mają łyse czubki głów i ciemne sutanny. Pod obrazkiem podpis w obcym języku.

Osobną grupę w społeczeństwie wczesnego średniowiecza stanowiło duchowieństwo. Ich też obejmował system zależności lennych. Biskupi i przedstawiciele wyższego kleru otrzymywali z rąk monarchy godności kościelne, do których przypisane były majątki. Uroczystość nadania odbywała się z zachowaniem tradycyjnego, świeckiego ceremoniału lennego. Biskupi składali królowi hołd i przysięgę wierności, po czym przyjmowali od niego pierścień i pastorał.

Duchowieństwo nie było jednak jednolitą grupą; dzieliło się na zakonników żyjących i kształcących swoją wiedzę i duchowość w klasztorachklasztorklasztorach oraz duszpasterzy, podobnych do swoich wiernych. Tak jak reszta społeczeństwa zakładali oni rodziny (we wczesnym średniowieczu nie obowiązywał celibatcelibatcelibat) i starali się zapewnić bezpieczeństwo swoim najbliższym.

Ten sposób funkcjonowania duchowieństwa, z silnym zaangażowaniem w sprawy zarządzania majątkiem, doprowadził w ciągu kilku pokoleń do zeświecczenia kleru. Godności kościelne trafiały często w ręce osób pozbawionych nie tylko kwalifikacji moralnych, ale nawet święceń kapłańskich. Tacy duchowni upodabniali się do wasali świeckich. Z reguły zabiegali o zyskowne beneficjabeneficjumbeneficja, spychając kwestie religijne na daleki plan.

Obraz Kościoła zmienił się dopiero w XI wieku. Podjęto wtedy pierwsze próby reform stanu duchownego, wymagając od jego członków m.in. celibatu. Przywrócenie surowości obyczajów sprawiło, że wyżsi duchowni – biskupi, arcybiskupi, a także opaci (przełożeni klasztorów) stali się elitą zajmując najwyższe miejsca w hierarchii społeczeństw. Pełnili w nim najczęściej, jako najbardziej wykształceni, funkcje urzędników tych władców, którym służyli.

R1XJEB76ZtgpX

Św. Tomasz z Akwinu (1225‑74), zakonnik‑dominikanin był najwybitniejszym średniowiecznym teologiem i filozofem. Opisz, jakie role mogli pełnić w średniowieczu duchowni oprócz posługi duszpasterskiej.

Rola duchowieństwa w średniowieczu nie ograniczała się do czerpania dochodów z ofiar wiernych oraz dziesięcin. Kościół zajmował się nauką: mnisi pracowicie przepisywali dzieła antyczne, niektórzy z nich – jak np. św. Tomasz – tworzyli własne teorie teologiczne i filozoficzne. Duchowni patronowali też powstaniu największych dzieł architektury, sztuki i literatury. Przyjęcie chrztu przez niemal wszystkie ludy europejskie zbliżyło je, a wspólny system wierzeń, te same normy moralne i wzorce osobowe stworzyły podstawy dla chrześcijańskiego uniwersalizmu. Łacina stała się językiem porozumiewania się elit i władców feudalnych w Europie Zachodniej i Środkowej. We wschodniej części kontynentu, do upadku Konstantynopola w połowie XV w., rolę tę pełniła greka.

Chłopstwo

Na samym dole drabiny feudalnej znajdowali się chłopi. To oni uprawiali ziemię we włości senioralnej. Za grunty otrzymane od feudała musieli płacić tzw. rentę feudalnąrenta feudalnarentę feudalną. Przybierała ona różną formę: naturalną, odrobkową lub pieniężną. Renta naturalna polegała na tym, że chłop oddawał panu część plonów, czyli tzw. daninę. Renta odrobkowa była świadczeniem w postaci pracy na roli – to tzw. pańszczyznapańszczyznapańszczyzna. W późniejszym okresie upowszechniła się trzecia forma renty feudalnej: pieniężna, polegająca na płaceniu za użytkowaną ziemię (tzw. czynsz).

R1cWRkXWM1BUl

Ilustracja przedstawia feudalny porządek w Polsce. Na samej górze drabiny feudalnej znajduje się władca, książę, król lub cesarz tak zwany suzeren, któremu podlegają rycerze, możnowładcy świeccy oraz możnowładcy duchowni (wyżsi wasale - seniorzy). Każdej z tych grup podlegają rycerze (niżsi wasale). Na samym dole drabiny feudalnej znajdują się chłopi. Hołd lenny oddawany jest pomiędzy suzerenem a wyższymi wasalami - seniorami oraz pomiędzy wyższymi wasalami - seniorami a niższymi wasalami.

Chłopi związani byli z właścicielem ziemi – zależni byli od ich władzy (poddaństwo). Oprócz powinności związanych z daninami podlegali też najrozmaitszym ograniczeniom prawnym. Feudałowie (panowie feudalni) posiadali immunitet sądowy i w sposób praktycznie nieograniczony mogli egzekwować swoje prawa; skazywali chłopów głównie na karę chłosty, praktykowane było również zakuwanie w dyby. Z drugiej strony obarczeni nadmiernymi ciężarami poddani bronili się przed uciskiem, dopuszczając się ucieczek i zbójnictwa. Formą wyzwolenia chłopów z zależności feudalnych był udział w krucjatach, dołączanie do powstających w średniowieczu ruchów religijnych czy wstępowanie do zakonów.

Postępująca od XI‑XII w. kolonizacja, spowodowana przeludnieniem, zapoczątkowała zmiany w sposobie regulowania chłopskich świadczeń. Zamiast odrabiania pańszczyzny pojawił się czynsz, płacony w ziarnie zbóż lub w gotówce. Odciążyło to gospodarstwa chłopskie i umożliwiło ich rozwój. Po XIII w. poddaństwo osobiste i sądowe zaczęło ulegać likwidacji – kolejno w północnych Włoszech, Anglii, Francji. Chłopi poddani zmieniali się formalnie w wolnych dzierżawców gruntu, co jednak nie uwalniało ich z zależności feudalnej, gdyż nadal byli zobowiązani do świadczeń z racji użytkowania ziemi.

Słownik

Słowa kluczowe

chłopstwo, drabina feudalna, duchowieństwo, feudalizm, Kościół, klasztor, łacina, rycerstwo, średniowiecze, uniwersalizm, ustrój feudalny, Europa wczesnego średniowiecza

Bibliografia

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J. Włodarczyk, Warszawa 1960.

J. Kłoczowski, Europa – chrześcijańskie korzenie, Warszawa 2004.

M. Bloch, Społeczeństwo feudalne, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 2002.

G. Duby, Rycerz, kobieta i ksiądz. Małżeństwo w feudalnej Francji, przeł. H. Geremek, Warszawa 1986.