Przeczytaj
Poszukiwanie wiedzy pewnej
Bohater Zanussiego szuka wiedzy pewnejwiedzy pewnej, jednoznacznej (mówi o tym podczas egzaminu wstępnego na studia). Dąży do tego, by „ogarnąć całość wiedzy”. We wszystkich swych poszukiwaniach poznawczych dąży do uzyskania ostatecznej i syntetycznej wiedzy o świecie. Według św. Augustyna najwyższe poznanie dotyczy jedynie Boga i sfery metafizycznej. Dokonuje się ono w wyniku bezpośredniego oglądu przez duszę tego, co wieczne i absolutne, a zatem także absolutnie piękne, dobre i prawdziwe. Warunkiem takiego poznania jest czysta miłość, pragnienie doskonałości i wieczności oraz nadzieja na spotkanie z Bogiem. IluminacjaIluminacja w ujęciu św. Augustyna to koncepcja poznania mistycznego – czystego, pozbawionego pośrednictwa zmysłów i praktycznego rozumu. Jest to według średniowiecznego filozofa jedyne poznanie pewne – bezwzględne, obiektywne i prawdziwe. Poznanie świata zewnętrznego takiej wiedzy nie przynosi. Augustyn pisał:
Obraz namalował Philippe de Champaigne.
SolilokwiaRozum, który z tobą rozmawia, obiecuje, że tak twojej myśli ukaże Boga, jak słońce się ukazuje oczom. Umysł bowiem ma jakby oczy: są nimi wewnętrzne zmysły duszy, a niewątpliwe prawdy nauki są niczym przedmioty, które musi oświecić słońce, aby stały się widzialnymi, jak na przykład ziemia i inne rzeczy ziemskie. Sam zaś Bóg jest tym, który oświeca. Ja – rozum – jestem tym w umyśle, czym w oczach jest wzrok. Nie dość bowiem mieć oczy, aby patrzeć, patrzenie nie wystarczy, aby widzieć. Trzech zatem rzeczy potrzebuje dusza: musi mieć oczy, którymi by umiała się dobrze posługiwać, musi patrzeć, musi widzieć. Zdrowymi oczami jest myśl nieskalana żadną zmazązmazą ciała, to znaczy uwolniona już i oczyszczona od pożądań rzeczy ziemskich.
Źródło: św. Augustyn, Solilokwia, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, tłum. W. Kornatowski, Warszawa 1988, s. 83.
Pytania o sens życia
Bohater Zanussiego poszukuje sensu życia, to znaczy jego celu i sposobu osiągnięcia szczęścia. Próbuje odgadnąć właściwe znaczenie swego miejsca w świecie i drogę do egzystencjalnego spełnienia. Dla św. Augustyna sensem i celem ludzkiego życia jest Bóg. W znaczeniu egzystencjalnym, ale także eschatologicznymeschatologicznym, oznacza to nakierowanie na życie wieczne, na zbawienie. Według św. Augustyna człowiek jest niespokojny i nieszczęśliwy, dopóki nie odnajdzie spokoju i szczęścia w Bogu. Świat doczesny jest źródłem cierpień, człowiek błądzi w nim, ulega cielesnym pokusom, czyni zło. Tylko miłość nadaje właściwy kierunek życiu, ale przede wszystkim to miłość skierowana do Boga, skierowana na sprawy wieczne. Gdy człowiek kocha, jest prawdziwie wolny i unika błędu – wolność polega bowiem na zdolności czynienia dobra. Pisał św. Augustyn:
WyznaniaJakże wielki jesteś, Panie. Jakże godzien, by Cię sławić. Wspaniała Twoja moc. Mądrości Twojej nikt nie zmierzy. Pragnie Cię sławić człowiek, cząsteczka tego, co stworzyłeś. […] Stworzyłeś nas bowiem jako skierowanych ku Tobie. I niespokojne jest serce nasze, dopóki w Tobie nie spocznie. […] A czy jest we mnie takie miejsce, do którego mógłby Bóg mój przyjść? On, który niebo i ziemię stworzył! Czy w ogóle, Boże mój, jest we mnie cokolwiek, co mogłoby Cię ogarnąć? Czy całe niebo i ziemia, które stworzyłeś i w których mnie stworzyłeś, ogarniają Ciebie? A może dlatego, że bez Ciebie nic by nie istniało, wszystko, co istnieje, zawiera Ciebie? […] Nie byłoby mnie, Boże mój, zupełnie by mnie nie było, gdyby Ciebie we mnie nie było. A może raczej nie byłoby mnie, gdybym nie istniał w Tobie, z którego wszystko, przez którego wszystko, w którym wszystko?
Źródło: św. Augustyn, Wyznania, t. I 1, 2, tłum. Z. Kubiak, s. 23–24.
Inne problemy filozoficzne
Bohater filmu Zanussiego staje także przed innymi problemami, których rozwiązania podaje św. Augustyn.
Problem czasu – zwłaszcza jego postrzegania, możliwości poznania przyszłości, subiektywności jego postrzegania, również w związku z intensywnością życia, a także z jego wymiarem egzystencjalnym, to znaczy dobrym wykorzystaniem. Na pytanie o to, czym jest czas, odpowiadał Augustyn:
Wyznania, ks. 11, p. 14Jeśli nikt mnie o to nie pyta, wiem. Jeśli pytającemu usiłuję wytłumaczyć, nie wiem. Z przekonaniem jednak mówię, że wiem, iż gdyby nic nie przemijało, nie byłoby czasu przeszłego. Gdyby nic nie przychodziło nowego, nie byłoby czasu przyszłego. Gdyby niczego nie było, nie byłoby teraźniejszości. Owe dwie dziedziny czasu - przeszłość i przyszłość - w jakiż sposób istnieją, skoro przeszłości już nie ma, a przyszłości jeszcze nie ma? Teraźniejszość zaś, gdyby zawsze była teraźniejszością i nie odchodziła w przeszłość, już nie czasem byłaby, ale wiecznością. Jeśli więc teraźniejszość jest czasem tylko dlatego, że odchodzi w przeszłość, to jakże i o niej możemy mówić, że jest, skoro jest tylko dzięki temu, że jej nie będzie? Nie możemy więc właściwie mówić, że czas jest, jeśli nie dodajemy, iż zmierza on do tego, że go nie będzie;
Źródło: św. Augustyn, Wyznania, ks. 11, p. 14, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1988, s. 83.
Problem celu poznania – tego, co jest wartościowym przedmiotem poznania. Św. Augustyn lokował ten problem w sferze metafizycznej; pisał:
Solilokwia, 2.7, 3.8Augustyn: Oto modliłem się do Boga. Rozum: Co chcesz zatem poznać? […]
– Chcę poznać Boga i duszę. – Czy nic więcej? – Nic zgoła. […] Szukam jednak prawdy, w którą mógłbym uwierzyć. Możemy powiedzieć słusznie, że wierzymy we wszystko to, co wiemy, ale nie możemy twierdzić, że wiemy wszystko to, w co wierzymyŹródło: św. Augustyn, Solilokwia, 2.7, 3.8, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, tłum. W. Kornatowski, Warszawa 1988, s. 81.
Problem psychofizycznyProblem psychofizyczny – dotyczy on związku ciała z duszą, nieśmiertelności duszy. Problem ten jest jednym z głównych przedmiotów sporów ontologicznych. Toczył się głównie między filozofami, którzy odrzucali istnienie duszy i mówili o świadomości ludzkiej postrzeganej mechanistycznie: jako właściwość lub funkcja mózgu (np. Thomas Hobbes) i tymi, którzy twierdzili, że zjawiska fizyczne i psychiczne nawzajem na siebie oddziaływują (np. Renee Descartes). Natomiast św. Tomaszśw. Tomasz interpretował tę naukę w następujący sposób :
Suma teologicznaCzy sama dusza jest człowiekiem? Sama dusza zdaje się istotnie być człowiekiem. […] Lecz przeciwnie, w 19 księdze dzieła O państwie bożym Augustyn z uznaniem wyraża się o WarronieWarronie za to, że „za człowieka nie miał ani samej duszy, ani też samego ciała, lecz duszę wraz z ciałem”. […] Dany […] jednostkowy człowiek nie jest duszą, lecz bytem powstałym z połączenia duszy i ciała […]. Jasne się staje, że człowiek nie jest samą tylko duszą, lecz czymś złożonym z duszy i ciała.
Źródło: św. Tomasz, Suma teologiczna, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, Warszawa 1988, s. 104.
Problem śmierci – jej egzystencjalnego i eschatologicznego sensu. Dla św. Augustyna, tak jak i dla całej myśli chrześcijańskiej, śmierć jest tylko przejściem do wieczności, powrotem do Boga, uwolnieniem się od śmiertelności. Filozof pisał:
O państwie bożymTen ziemski pokójziemski pokój odnosi się do pokoju niebieskiego, prawdziwego tak dalece, iż on tylko powinien być uważany za pokój i zwać się pokojem, przynajmniej pokojem rozumnego stworzenia, to znaczy społecznością […] doskonale zgodną w radowaniu się Bogiem […]. Gdy się do tego celu dojdzie, życie nie będzie już śmiertelne, lecz w pełni i niezawodnie trwałe; ciało zaś straci charakter ciała […], które podlega skażeniu i jest ciężarem dla duszy.
Źródło: św. Augustyn, O państwie bożym, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, Warszawa 1988, s. 92.
Problem pochodzenia zła – powody agresji, ludzkiego złego postępowania w sensie etycznym. Św. Augustyn twierdził, że to zło wynika z wolnej woli człowieka i jest brakiem dobra:
WyznaniaStało się też dla mnie jasne, iż rzeczy, które ulegają zepsuciu, są dobre. Gdyby były najwyższymi dobrami, nie mogłyby ulec zepsuciu. Nie mogłyby też się zepsuć, gdyby w ogóle nie były dobre. Będąc najwyższymi dobrami, byłyby niezniszczalne; gdyby zaś zupełnie nie były dobrami nie byłoby w nich niczego, co można by zepsuć. Zepsucie jest szkodą; a przecież nie byłoby szkodą, gdyby nie polegało na zmniejszeniu dobra
Źródło: św. Augustyn, Wyznania, tłum. Z. Kubiak, s. 160.
Problem istoty człowieczeństwa – tego, co sprawia, że człowiek jest człowiekiem, co wyróżnia go spośród świata, co przesądza o jego człowieczeństwie i co wyznacza jego kres. Św. Augustyn doszukiwał się istoty człowieka w świadomej duszy, uznając człowieka za osobęosobę – świadomy, rozumny byt duchowo‑cielesny:
O wolnej woli I. 7.16Nie wszystko, co żyje, ma świadomość tego, że żyje, podczas gdy wszystko, co jest świadome swojego życia, na pewno żyje. [...] Czy świadomość życia nie wydaje ci się lepszą niż samo życie? Czy też może rozumiesz, że świadomość jest swego rodzaju wyższym i prawdziwszym życiem, którego nikt nie może być świadomy, jeśli nie poznaje rozumem? Poznanie rozumowe czymże innym jest, jeśli nie życiem jaśniejszym i doskonalszym dzięki światłu rozumu?
Źródło: św. Augustyn, O wolnej woli I. 7.16, [w:] Dialogi filozoficzne, tłum. A. Trombala, Kraków 1999, s. 508.
Słownik
(gr. éschatos – ostateczny, logos – słowo, nauka) część doktryny religijnej dotycząca ostatecznego przeznaczenia świata, ludzkości i człowieka, ściśle związana z uznawanymi w danej religii koncepcjami czasu, historiozofią i antropologią
(łac. illuminatio – oświecenie) intuicyjne i bezpośrednie poznanie prawdy w wyniku udzielenia jej człowiekowi przez Boga; teoria poznania oparta na koncepcji iluminacji to iluminizm, została ona stworzona przez Augustyna z Hippony
problem związków pomiędzy duszą ciałem
pojęcie człowieka jako całości duchowo‑materialnej – rozumnej istoty cielesnej i zmysłowej; poszczególna jednostka ludzka
prawdziwa, bezwzględna i obiektywna; niezależna od poznającego podmiotu i warunków poznania