Przeczytaj
Początki ruchu feministycznego
Pierwsze ruchy kobiece narodziły się jeszcze w okresie oświecenia. Znaczącą rolę odegrała tu pisarka Olympe de Gouges, założycielka klubów kobiecych, w których dyskutowano o roli kobiet we współczesnym społeczeństwie.
Takie kluby nie były jednak nowością w ówczesnej Francji. Istniały już salony, w których arystokratki zapraszały gości, aby dyskutować na różne tematy. Również w XVIII‑wiecznej Polsce można znaleźć zaangażowane w politykę kobiety. Jedną z nich była na przykład księżna Izabela Czartoryska, uczestniczka niepodległościowego spisku przed powstaniem kościuszkowskim.
Kluby de Gouges tym różniły się od innych, że podejmowano w nich jedynie problematykę pozycji kobiet w społeczeństwie i rozważano ją w klimacie idei oświeceniowych oraz rewolucyjnych.
Mary Wollstonecraft
Mary Wollstonecraft była autorką pierwszego tekstu, który stał się podstawą myśli feministycznej. Napisała ona pod koniec XVIII wieku traktat filozoficzny pod tytułem Wołania o prawa kobiety. Według Wollstonecraft drogą do wyrównania szans i zmiany sytuacji kobiet był dostęp do edukacji. W XVIII wieku były to twierdzenia nowatorskie. Większość filozofów oświeceniowych, z Jean‑Jaques'em Rousseau na czele, nie widziała potrzeby kształcenia kobiet. Dzieło pisarki było odpowiedzią na raport francuskiego Zgromadzenia Narodowego z 1791 roku, w którym stwierdzono, że kobietom powinno wystarczać kształcenie domowe.
Obie panie, które możemy uznać za prekursorki feminizmufeminizmu, odpowiadały na nowe oświeceniowe prądy i zmiany społeczne, w których zabrakło miejsca na zmianę pozycji społecznej kobiet.
Pierwsza fala feminizmu w USA
W Stanach Zjednoczonych walka o prawo udziału kobiet w życiu publicznym rozpoczęła się od działań abolicjonistycznych. W 1848 roku na jednym z zebrań uchwalono dokument postulujący przyznanie kobietom z różnych grup społecznych takich praw, jakie posiadali mężczyźni o tym samym statusie społecznym. Konsekwencją deklaracji było organizowanie się kobiet w celu realizacji tych postulatów. Powstały dwie organizacje różniące się poziomem radykalizmu. Obie te grupy za cel główny wskazywały jednak walkę o prawa wyborcze dla kobiet. Właśnie dlatego, że celem nadrzędnym było prawo wyborcze, ruch został nazwany ruchem sufrażysteksufrażystek. Działalność amerykańskich sufrażystek zaowocowała w 1920 roku dziewiętnastą poprawką do Konstytucji USA, w której Kongres przyznał kobietom prawa wyborcze. Dla działaczek z tego okresu oznaczało to zakończenie ich walki. Czas pomiędzy końcem XVIII wieku a przyznaniem Amerykankom praw wyborczych, nazywamy pierwsza falą feminizmu.
Pierwsza fala feminizmu w Europie
Harriet Taylor Mill (1807–1858), brytyjska filozofka i feministka pierwszej fali. Była współpracowniczką, a od 1851 żoną filozofa Johna Stuarta Milla, który głównie pod jej wpływem zaczął popierać postulaty feminizmu.
Pierwsza fala feminizmu narastała także w Europie. Rewolucja francuska przyniosła kobietom pewne wolności, ale zostały one zniesione wprowadzonym przez Napoleona Kodeksem. Kobiety znów zostały uzależnione zarówno w sferze ekonomicznej, jak i osobistej od decyzji najbliższych pod względem rodzinnym mężczyzn. Było to cofnięcie wywalczonych wolności. Konsekwencją tych decyzji było organizowanie się kobiet w państwach Europy Zachodniej. W Niemczech, Szwajcarii i Francji ukazywały się nowe manifesty, artykuły i broszury, w których powtarzano postulaty zbieżne z żądaniami amerykańskich sufrażystek. Sojusznikiem sufrażystek europejskich okazał się przedstawiciel doktryny liberalnej John Stuart Mill, który postulował zrównanie uprawnień płci w dziedzinie politycznej, prawnej oraz w dostępie do wszystkich zawodów. Uwydatniał też potrzebę wprowadzenia równości w praktyce, a nie tylko w teorii. Mill był jednym z pierwszych mężczyzn, którzy jednoznacznie popierali postulaty kobiet. Trudno się dziwić - współautorką książki Milla, Poddaństwo kobiet, była jego żona Harriet Taylor Mill, feministka i filozofka.
Działania brytyjskich sufrażystek, połączone w drugiej połowie XIX wieku z walką o prawa wyborcze robotników, zaowocowały decyzjami o przyznaniu praw wyborczych kobietom na kolejnych terytoriach należących do imperium brytyjskiego. Na wyspie Man, terytorium brytyjskim o szerokiej autonomii wewnętrznej, prawo wyborcze kobiet wprowadzono w 1881 roku. W Nowej Zelandii czynne prawo wyborcze kobiety otrzymały w 1893 roku, a bierne prawo wyborcze przyznano im w roku 1919. Rok po politycznym oddzieleniu się od Wielkiej Brytanii, w roku 1902 prawo wyborcze dla kobiet wprowadzono w Australii. W ten sposób Australia stała się pierwszym nowożytnym suwerennym państwem z prawem wyborczym dla kobiet. Na terenie Europy prawo to przyznano kobietom w 1906 roku w Wielkim Księstwie Finlandii. Było ono wówczas autonomicznym terytorium należącym do Rosji. Kobiety uzyskały tam prawo wybierania i kandydowania do parlamentu lokalnego. Finlandia stała się pierwszym terytorium z biernym prawem wyborczym dla kobiet. Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, pierwsza fala feminizmu zakończyła się w Europie wraz z końcem I wojny światowej, kiedy to większość demokratycznych państw przyznała swoim obywatelkom czynne prawo wyborcze.
Zastanów się, dlaczego walka o prawa kobiet zaczęła się od postulatów dotyczących praw wyborczych.
Feminizm po II wojnie światowej
W XX wieku kobiety długo zadowalały się wywalczonymi prawami wyborczymi (mimo że np. Szwajcarki otrzymały je dopiero w 1971 roku). Wykorzystywały prawo do kształcenia się i liczyły na zmiany legislacyjne. Poza tym pozycja kobiet po II wojnie światowej różniła się w zależności od tego, po której stronie „żelaznej kurtyny” żyły.
W bloku wschodnim głoszono równouprawnienierównouprawnienie. Polegało ono na propagowaniu podejmowania przez kobiety ciężkich prac fizycznych, nawet w kopalni. Kodeks pracy pozwalał na zatrudnianie kobiet w systemie trzyzmianowym, nie wprowadzano jednak ustawodawstwa chroniącego ciężarną czy matkę karmiącą. Realizowano w ten sposób socjalistyczny ideał równości, nie zastanawiając się nad konsekwencjami dla zdrowia kobiet. Natomiast w państwach Europy Zachodniej powrócił model gospodyni domowej, która nie podejmowała pracy zarobkowej, a zajmowała się domem i dziećmi, pozostając na utrzymaniu męża.
Ani jeden, ani drugi model nie był dla kobiet korzystny i nie gwarantował ochrony ich praw. Lata 60. XX wieku przyniosły rewolucję seksualną i zmiany obyczajowe. Wówczas kobiety postanowiły po raz kolejny zawalczyć o swoje prawa. Bezpośrednią przyczyną powstania ruchu był opublikowany w 1963 roku przez Organizację Narodów Zjednoczonych raport o sytuacji kobiet. Dyskusje, które zapoczątkował, inspirowały do podejmowania działań zmierzających do przezwyciężania mechanizmów dyskryminacji ze względu na płeć. Na fali protestów studenckich z 1968 roku narodziła się druga fala feminizmu, z większym zaangażowaniem kobiet i szerszym programem ideowym.
Feministki drugiej fali nie toczyły walki o zlikwidowanie nierówności między mężczyznami i kobietami, lecz o zbudowanie nowych struktur społecznych, opartych na całkowitym zniesieniu ról przypisanych płci. Podniosły problem dominacji mężczyzn na płaszczyźnie czysto osobowej, w małżeństwie i w relacjach rodzinnych. Pojawiły się postulaty dotyczące niezależności finansowej kobiet, prawa do decydowania o edukacji oraz do zatrudnienia zgodnie z kompetencjami i karierą zawodową. Pojęcie dyskryminacji zastąpiono terminem „seksizm”„seksizm” (analogia do rasizmu), odnosząc go zarówno do kwestii kulturowych, jak i pozycji zawodowej. Polityka i nauka stały się dziedzinami, w których feministki drugiej fali podjęły działania na rzecz promocji kobiet. W polityce weszły w oficjalne struktury i zajęły się profesjonalną działalnością, w nauce zainicjowały badania zmierzające do wykazania patriarchalnych wypaczeń wiedzy, by następnie dokonać jej przebudowy z uwzględnieniem doświadczeń kobiecości.
Druga fala feminizmu
Druga fala feminizmu była mniej jednorodna od wcześniejszych. Kobiety, które rozpoczęły walkę o swoje prawa, różniły się zarówno pod względem stosowanych metod walki, jak i celów społecznych, o które walczyły. Poza postulatami związanymi z prawami kobiet pojawiały się różnice w spojrzeniu na gospodarkę czy prawa społeczne. Hasła równości i wolności nie ograniczały się jednak wyłącznie do kobiet, lecz dotyczyły wszystkich grup społecznych, przede wszystkim mniejszości.
Modele feminizmu drugiej fali
Reprezentantki tego nurtu feminizmu są zdania, że problem sytuacji kobiet wynika z podziału na role kobiece i męskie. Kobiety łączy się z rolami dotyczącymi sfery prywatnej, a zatem z rodziną, wychowywaniem dzieci, dbaniem o gospodarstwo domowe. (…)
Feminizm nurtu liberalnego to przede wszystkim feminizm reformistyczny, czyli taki, który dąży do otwarcia życia publicznego na równą konkurencję między kobietami i mężczyznami. Feministki liberalne nie walczą o zniesienie podziału na prywatną i publiczną sferę życia, lecz uważają, że reforma jest konieczna po to, aby zapewnić równość praw w sferze publicznej”., Feminizm radykalny „Radykalny feminizm wyróżnia przekonanie, że niski status kobiety nie wynika z systemu ekonomicznego, lecz jego korzenie sięgają głębiej. Dla feministek radykalnych kobiety nieuchronnie ulegają dominacji mężczyzn, a jest to efekt instynktownej skłonności mężczyzn do takiego organizowania stosunków społecznych i takiego kreowania instytucji, żeby mieli w nim przewagę. Przedstawicielki tego nurtu często opowiadają się za całkowitym separatyzmem, czyli takim stanem, w którym kobiety ograniczają się do towarzystwa własnej płci, (…) świat postrzegany jest tu po kobiecemu: bez wojen i zbrojeń, bez hierarchii autorytetów.
Feminizm radykalny pojawił się w latach 60. XX wieku jako jeden z odłamów drugiej fali feminizmu. Zrodził się jako forma protestu przeciwko zbyt wolnemu wprowadzaniu przepisów prawnych dotyczących równouprawnienia obu płci oraz zbyt wolno dokonującym się zmianom w faktycznej sytuacji kobiet. W stworzonym przez mężczyzn systemie kobiety odgrywają role drugorzędne i pomocnicze. (…) Władza mężczyzn nad kobietami jest widoczna zarówno w sferze prywatnej (wykonywaniu obowiązków domowych), jak i w sferze publicznej (kobiety zajmują stanowiska drugorzędne, a mężczyźni – decyzyjne). Takiego stanu rzeczy nie da się zmienić na drodze stopniowych reform struktur społecznych. Tu raczej pomóc mogą działania rewolucyjne. (…)
Nurt feminizmu radykalnego nazywany jest także »biologicznym« esencjalizmem. W przeciwieństwie bowiem do feminizmu liberalnego, zakładającego, że między kobietą i mężczyzną nie ma różnic, a dyskryminacja płciowa ma swoje źródło nie w biologii, lecz w kulturze, w szczególności w socjalizacji, feminizm radykalny hołubi wręcz biologiczną specyficzność kobiet. Nurt ten zakłada wspólnotę doświadczeń wszystkich kobiet przez sam fakt, że urodziły się kobietami”., Feminizm socjalistyczny Feminizm socjalistyczny to nurt feminizmu odznaczający się przekonaniem, że przyczyną opresji kobiet jest system kapitalistyczny (…). [F]eminizm socjalistyczny głosi, że męska dominacja nad kobietami to efekt konkretnych męskich interesów i aby je utrzymać, mężczyźni stworzyli sieć odpowiednich instytucji. Zasługą feminizmu socjalistycznego jest dopasowanie pojęć klasy i płci kulturowej. Kobiety osiągną niezależność, gdy zmieni się system gospodarczy. Dzięki połączeniu materializmu historycznego z narzędziami psychoanalizy feminizm socjalistyczny wyjaśnia »uwewnętrznioną opresję« kobiet – powód, dla którego kobiety łatwo się podporządkowują, a rzadko otwarcie buntują. Socjalistyczny nurt feminizmu ujmuje upośledzoną pozycję kobiet w kategoriach przypominających sytuację klasy ekonomicznie słabszej i wymaga zmian rzeczywistości w kierunku dopuszczenia kobiet do kontroli wszelkich środków produkcji. Feminizm tego nurtu stoi na stanowisku, że (…) niezbędnym krokiem na drodze do wyeliminowania szkodliwej dyskryminacji płciowej jest likwidacja systemu społecznego i ekonomicznego, który czyni tę dyskryminację funkcjonalnie konieczną.
(…) Większość feministek omawianego nurtu jest zgodna, że sprowadzanie kobiet do sfery tylko i wyłącznie pracy domowej i macierzyństwa służy ekonomicznym interesom kapitalizmu. Nazywają się „rezerwową armią siły roboczej”, która powoływana jest do pracy, gdy zajdzie potrzeba zwiększenia produkcji, i odsyłana do domu w czasach kryzysu. Kobiety, wykonując prace tymczasowe, zmuszone są zgadzać się na obniżone zarobki i podejmowanie prac o niskim statusie. Jedynie ich praca w gospodarstwie domowym jest istotna dla dobra i wydajności gospodarki, gdyż rodząc i wychowując dzieci, kobiety tworzą przyszłą siłę roboczą.
Uzdrowienia sytuacji feministki socjalistyczne upatrują w zniesieniu barier różnicujących ludzi. Musi się to zaś odbyć przy udziale państwa, które za pomocą przysługujących mu środków przymusu powinno wpłynąć na ustawodawstwo, chociażby w kwestii prawa pracy, by wyrównywać kobietom krzywdy wyrządzane im przez lata. Konieczne jest ponadto, żeby kobiety uzyskały ze strony państwa także pomoc związaną z polityką rodzinną”.
Zastanów się, który z nurtów drugiej fali feminizmu zaczęto realizować we współczesnym świecie.
Reprezentantki drugiej fali feminizmu również realizowały swoje postulaty. Dzięki ich bezkompromisowości kobiety uzyskały faktyczny wpływ na swoje życie. Zaczęły podejmować studia i rozwijać swoje indywidualne kariery. Przestały finansowo i towarzysko zależeć od mężczyzn. Stworzyły własne organizacje i stały się pełnoprawnymi partnerkami w nowoczesnych, nie zawsze formalnych związkach. Walcząc o swoje prawa, doprowadziły do rozwoju publicznych żłobków i przedszkoli, co pozwoliło im łączyć macierzyństwo z karierą zawodową. Prawnie usankcjonowały zrównanie wysokości płac kobiet i mężczyzn na tych samych stanowiskach. Stanęły na czele międzynarodowych koncernów. Równocześnie weszły do polityki, wspomagając swoje kompetencje systemem parytetów płci, które wpisano do kodeksów wyborczych. Coraz częściej w państwach europejskich można zobaczyć kobiety na wysokich stanowiskach. Wraz z rozwojem praw kobiet w Stanach Zjednoczonych narodziła się trzecia fala feminizmu.
Trzecia fala feminizmu
Jestem trzecią falą.
Jej działaczki zwracają uwagę na konieczność rozszerzania praw kobiet na państwa spoza kultury europejskiej. Wskazują również, że feministki pierwszej i drugiej fali, nawet reprezentantki feminizmu radykalnego, to białe przedstawicielki klasy średniej.
Trzecia fala feminizmu niesie za sobą kobiety ze środowisk wykluczonych ze względu na rasę, pochodzenie społeczne czy orientację seksualną. Wskazują one, że niemożliwe jest równouprawnienie kobiet bez całkowitego równouprawnienia wszystkich mniejszości. Wskazują na fakt, że wiele praw, które teoretycznie zostały wywalczone przez działaczki feministyczne, istnieje tylko na papierze. W kręgu ich zainteresowań znajdują się kobiety wykluczone z kultury i edukacji ze względu na tradycje społeczne i religijne. Często również angażują się w ruchy ekologiczne i działalność prospołeczną.
Wskaż różnice pomiędzy założeniami ideologii drugiej i trzeciej fali feminizmu.
Słownik
nazwa szerokiego ruchu o charakterze społecznym, politycznym i kulturalnym, u którego podłoża leży przekonanie o dyskryminacji kobiet w życiu publicznym i dążenie do wprowadzenia równouprawnienia płci
(ang. gender – płeć kulturowa); zespół zachowań, norm i wartości przypisanych przez naturę do danej płci; we współczesnym świecie kierunek nauki zajmującej się badaniem zachowań jednostek w kontekście kulturowym
uprzedzenie lub dyskryminacja ze względu na płeć; przedmiotowe traktowanie przedstawicielek czy przedstawicieli drugiej płci
ruch społeczny i polityczny, którego zwolenniczki na przełomie XIX i XX wieku walczyły o prawa wyborcze dla kobiet
gwarantowana systemem prawnym równość jednostek; jego przeciwieństwem jest dyskryminacja i uprzywilejowanie