Filozofia a religia

Filozofowie reprezentujący egzystencjalizm ateistycznyateizmateistyczny zazwyczaj podkreślali odrębność postawy filozoficznej i postawy religijnej. Filozofia opiera się bowiem na wątpieniu i kwestionowaniu, podczas gdy religia zasadza się na zawierzeniu i przyjęciu objawienia. W podobny sposób różnicę między filozofią a religią przedstawiał Paul Tillich. Filozofię zdefiniował jako „postawę radykalnego pytania”, zaś religię jako „czyste pochwycenie przez Nieuwarunkowane” (tym ostatnim pojęciem określał on Boga). Wbrew egzystencjalistom ateistycznym Tillich jednocześnie podkreślał podobieństwo, a nawet tożsamość obu postaw – obie są w podobny sposób radykalneradykalnyradykalne, obie też odnoszą się do tej samej podstawy, jakkolwiek w inny sposób.

Element filozoficzny jest, zdaniem Tillicha, zawarty w każdej religii i wynika z potrzeby zrozumienia i werbalizacji objawienia. Podobnie element religijny zawarty jest w każdej filozofii − bierze się z egzystencjalnej podstawy każdego pytania filozoficznego. Pytania filozoficzne nie są bowiem zawieszone w próżni, ale wyrastają z bycia w świecie, z zakorzenienia i troski człowieka – to zakorzenienie to moment religijny filozofii.

Podobnie rzecz ujmuje Karl Jaspers. Z jednej strony, podkreśla odrębność postawy filozoficznej i religijnej, jako decydującą różnicę wskazując objawienie. Z drugiej jednak strony, obie te postawy czy doświadczenia mają swoje źródło w potrzebie poszukiwania bytubytbytu Obejmującego (tak Jaspers określał Boga). Jaspers wyróżnił trzy odrębne i niesprowadzalne do siebie nawzajem formy istnienia: istnienie podmiotowe (wewnętrzny świat wolnego podmiotu), przedmiotowe (świat rzeczy badanych przez naukę) oraz byt sam w sobie (potwierdzany przez objawienie religijne i intuicjeintuicjaintuicje filozoficzne). Człowiek odczuwa potrzebę przezwyciężenia tego rozdarcia i sięgnięcia ku Obejmującemu.

Ponadto Jaspers wyodrębnił szczególną wiarę filozoficzną. Według filozofa, zarówno religia, jak i filozofia opierają się na swego rodzaju wierze, przy czym odmienna jest treść tej wiary. Przedmiotem wiary religijnej są treści objawienia nadnaturalnego, podczas gdy przedmiotem wiary filozoficznej jest rodzaj objawienia naturalnego, na które składają się: zaufanie do poznającego rozumu, postawa krytyczna oraz wspólnota wszystkich ludzi i tradycji filozoficznej. Obie te wiary łączy poszukiwanie Obejmującego. Wiara filozoficzna nie wypływa jednak z myślenia, lecz je poprzedza, jest konsekwencją odkrycia w sobie fundamentalnego zakorzeniania w egzystencji:

Szyfry transcendencji i Nieuwarunkowane

R1D8nWGZIK3AR1

Obraz przedstawia półnagiego starca, który siedzi w słońcu. Ma długie, siwe włosy oraz gęstą brodę z wąsami. Pochyla się. W ręku trzyma złoty cyrkiel.

Jednym z filarów wszelkiego myślenia egzystencjalistycznego jest przeświadczenie o subiektywności prawdy. Prawda, rozumiana jako ogarnięcie i zrozumienie całości doświadczenia, jest nieuchwytna. U egzystencjalistów religijnych pogląd ten ujawnia się dodatkowo w twierdzeniu o Bogu nieznanym, niezrozumiałym. Rzeczywistości boskiej nie można bowiem przyswoić ani na gruncie języka, ani na gruncie doświadczenia zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Stąd zazwyczaj filozofowie używają szczególnych określeń naprowadzających na tę rzeczywistość: Paul Tillich mówił o Nieuwarunkowanym, zaś Karl Jaspers, mając na myśli najpełniejszą formę bytu, oganiającą wszystkie inne jego manifestacje, mówił o Obejmującym, czasem używał też pojęcia Jedni czy Źródła.

Podobnie rzecz ujął Paul Tillich: człowiek doświadcza swojej egzystencji jako pozbawionej podstaw, uwarunkowanej, wątpliwej, dlatego szuka podstawy, szuka Niewarunkowanego.

Egzystencjaliści religijni odrzucali jednak przy tym tradycyjnie rozumianą wiarę i objawienie. Podobnie jak wcześniej dla Kierkegaarda, dla Jaspersa wiara była rodzajem skoku wewnętrznego, otwierającego nas na „szyfry transcendencjitranscendentaliatranscendencji”. Zdaniem filozofa, do natury ludzkiej egzystencji należy pytanie o racje ostateczne, bo człowiek odczuwa konieczność stawiania sobie tego pytania − jest to konsekwencja jego wolności. Od Maxa Webera Jaspers przejął bowiem twierdzenie, że z faktów nie wynikają wartości. Tymczasem wolność stawia przed człowiekiem właśnie pytanie o wartości. Świat jawi się człowiekowi jako niegotowy w sensie moralnym, tj. nie zawiera jednoznacznych drogowskazów. Człowiek, jako istota wolna, szuka ich − szuka dopełnienia świata, to jego szukanie jest zakorzenieniem w transcendencji. I znajduje „szyfry transcendencji”. Nie są to znaki czy symbole, jak u Ricouera. Funkcję takiego szyfru może, wedle Jaspersa, spełniać każdy przedmiot, krajobraz, dzieło sztuki, system filozoficzny, także dowody na istnienie Boga − nie odsyłają nas one do rzeczywistości transcendentnej, ale pomagają ciągle od nowa zająć żywy i niepowtarzalny stosunek wobec Obejmującego. Jaspers bardzo mocno podkreślał niedokończony charakter tego przedsięwzięcia − filozofia, jak powiada, zawsze jest „w drodze”.

Doświadczenie graniczne

Tam, gdzie egzystencjaliści ateistyczni diagnozowali ludzką przygodność, tragizm życia, nieuchronność cierpienia i bycie ku śmierci, tam egzystencjaliści religijni dostrzegali moment otwarcia się na transcendencję. Jest osobliwością natury ludzkiej, że tragiczne doświadczenia jednych ludzi odwodzą od wiary, innych zaś dopiero do niej doprowadzają. Wedle badań psychologicznych, przeprowadzonych po II wojnie światowej, w wyniku wojennych doświadczeń tyle samo ludzi odwróciło się od wiary, co się na nią nawróciło. Fakt ten koresponduje ze specyfiką myśli egzystencjalnej. Egzystencjaliści religijni widzą konieczność zrobienia kroku od tragiczności ku transcendencji.

R1etGhsE6nwyR1

Zdjęcie przedstawia starszego, łysego mężczyznę w garniturze. Ma gęste, siwe wąsy oraz małą brodę. Ma zmarszczki na twarzy.

Jaspers sformułował w tym kontekście koncepcję „doświadczeń granicznych”. Wyjaśniał, że takim doświadczeniem jest świadomość własnej śmiertelności, nieuchronności cierpienia, poczucie winy.

W doświadczeniu granicznym człowiek napotyka własną godność istoty, która pomimo przemijalnego i przypadkowego charakteru swojego istnienia, potrafi w akcie miłości i samoprzezwyciężenia poszukiwać i utwierdzać w swoim życiu to, co wieczne, tj. wezwanie do realizacji ponadczasowych wartości.

Wszyscy egzystencjaliści podkreślali, że droga do Boga wiedzie przez wmyślenie się w naturę własnej egzystencji – jej przygodność, ograniczenia poznawcze, nieusuwalną niepewność wartości. Koncentrowali się więc na doświadczeniu jednostki, a nie na samym Bogu, który jest ukryty. Ponadto, niektórzy z nich, jak Jaspers, odrzucali wszelkie dogmatydogmatdogmaty religijne − wiara to egzystencjalny akt obcowania z Obejmującym, a nie przekonanie o tym, że Chrystus zmartwychwstał. Zmartwychwstanie to dla Jaspersa jedynie mit, szyfr transcendencji gotowy do interpretacji, ale nie rzeczywistość.

Rodzaje lęku i ich przezwyciężenie

Podobnie jak Jaspers, Tillich także wyszedł od doświadczenia nieobecności sensu w świecie. W człowieku ciągle odradza się pytanie o wartości, o to, co dobre i co złe. Świat nie daje jednak na nie odpowiedzi. W ten sposób egzystencjalizm konfrontuje człowieka z absurdem istnienia. Zdaniem Tillicha, egzystencjalizm ateistyczny nie znajduje wyjścia z tej sytuacji. Natomiast egzystencjalizm zorientowany religijnie, zwłaszcza w oparciu o protestantyzm, znajduje pewnego rodzaju przezwyciężenie lęku w męstwie bycia, opierającym swoją siłę na samym byciu.

Tradycyjnemu egzystencjalistycznemu męstwu bycia sobą Tillich przeciwstawił męstwo samoafirmacji bycia. To drugie jest w istocie wiarą, odnalezieniem zakorzenienia w sobie. Parafrazując Kartezjusza, można powiedzieć, że maksyma Tillicha (jakkolwiek on sam nigdzie tak tego nie ujął) brzmiałaby: „lękam się, więc jestem”.

Odnajdując w sobie zakorzenienie w bycie, człowiek nie przestaje odczuwać lęku, który w istocie jest doświadczeniem możliwości wykorzenienia. Męstwo bycia to stały wysiłek: afirmuję bycie (wiarą) mimo możliwości niebycia, mimo własnej przygodności.

Słownik