Przeczytaj
Kulturotwórcza rola Biblii
Kultura to duchowy i materialny dorobek ludzkości, będący wynikiem twórczej działalności człowieka. W jej zakres wchodzą m.in.: nauka, sztuka, filozofia i moralność.
Jednym z najważniejszych dzieł w historii ludzkości, które decydowało o kształcie kultury, zwłaszcza europejskiej, jest Biblia. Obie części Pisma Świętego, czyli Stary i Nowy Testament, mają przede wszystkim znaczenie religijne, ale wywarły również bardzo istotny wpływ na sztukę.
Biblia a literatura. Wprowadzenie do obradNie tylko zresztą autorytet Biblii jako świętej księgi chrześcijaństwa decyduje o tym wpływie, choć on naturalnie przede wszystkim. Literatura uważała za swój obowiązek i przywilej »poszerzać« tekst Biblii przez różnorodne nawiązywanie do niej jako do podstawowego źródła mądrości o człowieku, ukazującego go równocześnie w dwóch wymiarach: najpospolitszej codzienności i przerastającej wyobraźnię wieczności.
Ale też tekst Pisma Świętego nęcił pisarzy i z innych jeszcze względów. Urzekał odrębnością stylu, konkretnością metaforyki, rytmicznością składni. Narzucał rozumienie języka jako słowa, które nie tylko jest konwencjonalnym znakiem, lecz pozostaje w jakimś realnym związku z oznaczaną rzeczywistością. Docieranie do pierwotnego kształtu i znaczenia słowa było dla wielu poetów [...] docieraniem do istotnej rzeczywistości, jej głębszego egzystencjalnego sensu.
Tekst Biblii zawierał wreszcie sytuacje nieomal archetypowearchetypowe w swej reprezentatywności i ważności dla człowieka. [...] Właśnie ta otwartość Biblii na kontynuacje, na wysnuwanie analogii, [...] wyjaśnia jej olbrzymią literaturorodność nie tylko dawniej, lecz i dziś.
Źródło: Stefan Sawicki, Biblia a literatura. Wprowadzenie do obrad, [w:] Biblia a literatura, red. J. Gotfryd, S. Sawicki, Lublin 1986, s. 8–9.
Biblijne inspiracje w twórczości pisarzy do XVIII wieku
Artyści inspirowali się Pismem Świętym z różnych powodów, które zmieniały się w kolejnych epokach:
BibliaPrzekonanie o Bożym autorstwie Biblii dyktowało najwyższy pietyzmpietyzm dla jej tekstu [...]. Pewność co do bezbłędności i nieomylności Biblii implikowałaimplikowała zarazem pełną wiarę także w sam jej tekst dosłowny, rozumiany jako bezpośredni i prawdziwy przekaz o zaistniałych w przeszłości realnych wydarzeniach [...].
Pojmowanie Biblii w kategoriach tekstu o nadprzyrodzonym charakterze [...] pomniejszało zasadniczo zainteresowanie jej walorami estetycznymi. [...] Dopiero humanizm [...] zwrócił uwagę na poezję STST, próbując wartościować psalmypsalmy także w kategoriach estetycznych. [...] W Polsce [...] znakomitym przykładem takiego stosunku do poetyckich tekstów ST są psalmy Kochanowskiego (1579). Ich rozmyślnie humanistyczny uniwersalizm oraz ponadwyznaniowy charakter i najwyższej klasy mistrzostwo poetyckie wpłynęły w decydujący sposób na rozwój poezji narodowej.
[...]
Oddziaływanie Biblii na piśmiennictwo [...] śledzić można na kilku płaszczyznach. [...] Biblia służyła więc jako źródło: a) myśli moralno‑filozoficzno‑religijnej, a także naukowej, b) wątków fabularnych, c) wzorów osobowych, kształtowanych wedle postaci ST lub NTNT, d) norm gatunkowych i językowo‑stylistycznych.
Powszechna w społeczeństwie znajomość Biblii i jej powaga sprawiły, że traktowano ją głównie na prawach autorytatywnej wyroczni, źródła nauki i przykładów [...]. W potocznym obiegu kursowały zaczerpnięte z Pisma sentencjesentencje, [...] maksymy moralne o charakterze pouczenia i przestrogi. Z Biblii czerpano argumenty zarówno dla celów polemiki wyznaniowej, jak i dla wsparcia materiału dowodowego w zakresie rozważań politycznych i historiozoficznych [...].
Wykorzystywano zwłaszcza fabularne wątki Biblii. W celach parenetycznych sięgało po nie kaznodziejstwo [...]. Pismo Święte stanowiło źródło historii, które przekazywano odbiorcom w postaci budujących opowiastek-egzemplówegzemplów [...].
Jednocześnie Biblia stanowiła [...] niezwykle aktywny wzór artystycznego stylu poetyckiego oraz prozatorskiego (kazaniekazanie, psalm [...]). Styl biblijny oddziałał [...] zarówno w zakresie umiejętności kształtowania składni (naśladowano zwłaszcza tzw. paralelizmyparalelizmy [...]), jak też wzbogacania słownictwa poetyckiego. Liczni twórcy czerpali z Pisma wzory metafor i porównań.
Źródło: Maria Adamczyk, Biblia, [w:] Słownik literatury staropolskiej, red. T. Michałowska, Wrocław 1990, s. 85–88.
Biblijne inspiracje w twórczości pisarzy XIX- i XX‑wiecznych
Powody, dla których pisarze przedromantyczni sięgali po Biblię, w dużej mierze były aktualne także w dwóch następnych stuleciach. Twórcy w przystępny i obrazowy sposób przekazywali wiernym historię wybranej postaci (np. Hioba czy Maryi), społeczności (narodu wybranego), całej ludzkości lub symbolikę motywu biblijnego. Pismo Święte wciąż stanowiło źródło dydaktycznych egzemplów, ale było również wzorcem stylistycznym. Szczególnym przypadkiem są Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego napisane przez Adama Mickiewicza w 1832 r. Zastosowana w nich stylizacja biblijna miała być argumentem potwierdzającym główną ideę tego dzieła. Twórca przedstawił Polaków, a zwłaszcza przebywających na emigracji uczestników powstania listopadowego, jako naród wybrany, pełniących specjalną misjęmisję w dziejach świata: cierpienie na wzór Chrystusa ma przynieść ludziom ostateczne zwycięstwo dobra nad złem. W romantyzmie umieszczanie motywów biblijnych w kontekście patriotycznym było tylko jednym z możliwych sposobów wykorzystania Pisma. Rozwinęła się również tendencja do konstruowania bohaterów noszących na sobie „piętno Kaina”, mających na sumieniu jakąś zbrodnię (np. tytułowa postać z Konrada Wallenroda Mickiewicza). Celem takiej kreacji zazwyczaj było ukazanie skomplikowania psychiki ludzkiej.
Na przełomie wieków modne stało się przedstawianie bohaterów, którzy dotąd byli ukazywani jednoznacznie krytycznie: Ewa, SalomeSalome, Judasz, Maria Magdalena czy Lucyfer uosabiali teraz bunt, samotność, niezgodę na świat lub witalny erotyzm. Odwołania do Biblii nie potwierdzały tradycyjnego pojmowania określonych motywów czy postaci, lecz dawały okazję do ich reinterpretacjireinterpretacji.
W XX w. Biblia nadal inspirowała do wynurzeń natury religijnej i to nie tylko autorów utożsamiających się z chrześcijaństwem. Zwłaszcza pisarze, którzy doświadczyli drugiej wojny światowej, z jednej strony podkreślali pragnienie zachowania wartości zawartych w Dekalogu czy ewangeliach, z drugiej – unaoczniali potęgę zła, wobec której prawdy wiary są bezsilne.
Tradycyjne odczytanie jest tylko jedną z możliwości ustosunkowania się do treści Starego i Nowego Testamentu, jednak nawet polemiczne nastawienie wobec ksiąg biblijnych dowodzi wielkiego kulturowego znaczenia Pisma.
Słownik
(gr. archétypon – pierwowzór) – pojęcie wprowadzone przez Carla Gustava Junga, czerpiącego z psychoanalizy Zygmunta Freuda, oznaczające obecny od zarania dziejów wzorzec zachowania, istniejący w nieświadomości zbiorowej, a odnoszący się do uniwersalnych zjawisk, np. cierpienia, śmierci, macierzyństwa, miłości
(łac. exemplum – przykład) – przykład, wzór
gatunek literatury użytkowej, przemowa o charakterze religijnym lub politycznym
(gr. parallēlismós – zestawienie, porównanie) - podobieństwo treściowe, kompozycyjne kilku fragmentów utworu literackiego (zdań, strof, scen, wątków itp.)
(łac. pietas - pobożność) - kierunek w religii wywodzący się z protestantyzmu niemieckiego. Głównymi cechami pietyzmu są gorliwość religijna, codzienna pobożność i rygorystyczna moralność. Pietyzm miał wpływ na literaturę, stawiając jej za cel przede wszystkim analizę świata wewnętrznego człowieka i jego życia duchowego
(gr. psalmós – śpiew przy akompaniamencie instrumentu strunowego) – liryczna i podniosła pieśń modlitewna skierowana do Boga
nowa interpretacja np. dzieła literackiego, odmienna od dotychczasowych
(łac. senentia – sąd, opinia) – krótkie sformułowanie wyrażające myśl o charakterze moralnym, filozoficznym, psychologicznym