Paul Ricoeur

Żył w latach 1913–2005. Był francuskim filozofem, uważanym za jednego z najwybitniejszych myślicieli XX w. Urodził się w Valence (miasteczko we Francji). W wieku dwóch lat został sierotą (matka zmarła, a ojciec zginął podczas I wojny światowej), był wychowywany przez dziadków i ciotkę. Studiował filozofię na uniwersytecie w Rennes i na Sorbonie. Przed II wojną światową nauczał filozofii w liceach. Podczas wojny służył w armii francuskiej, ale większość czasu spędził w niewoli. Po wojnie doktoryzował się i rozpoczął pracę wykładowcy akademickiego najpierw na uniwersytecie w Strasburgu, a potem na Sorbonie, a także na uniwersytetach: w Nanterre pod Paryżem, Louvain, Genewie, Montrealu, Yale i Chicago. Głównym wątkiem badań Ricoeura była ludzka podmiotowość w relacji do rzeczy, innych ludzi i kultury. Opublikował kilkanaście ważnych książek tłumaczonych na kilkadziesiąt języków. Jego najważniejsze dzieła, które ukazały się w języku polskim, to: Egzystencja i hermeneutyka. Rozprawy o metodzie (1975), Symbolika zła (1986), O sobie samym jako innym (2005), Żyć aż do śmierci oraz fragmenty (2008), O interpretacji. Esej o Freudzie (2009).

Dwie hermeneutyki

Z postacią Paula Ricoeura wiążą się co najmniej dwa istotne zagadnienia hermeneutycznehermeneutykahermeneutyczne. Pierwszym jest wyróżnienie dwóch typów hermeneutyk: hermeneutyki kerygmatycznejhermeneutyka kerygmatycznahermeneutyki kerygmatycznej (słuchania) i hermeneutyki podejrzeń (demistyfikacjidemistyfikacjademistyfikacji). Rozróżnienie to bierze się z faktu, że każdy tekst może mieć sens jawny, pierwszoplanowy, i niejawny, ukryty, domniemany, który trzeba wydobyć.

R1ZX9ue4iRg9q

Zdjęcie przedstawia troje dzieci. Dzieci są odwrócone tyłem do widza. Z przodu są dwie dziewczynki, które zasłaniają trzecie dziecko. Dziewczynka po lewej ma różowy sweter oraz długi, jasny warkocz. Dziewczynka po prawej ma niebieską kurtkę i dwa krótkie, jasne warkocze Dzieci znajdują się na placu zabaw. Rozmawiają ze sobą. W tle widać zjeżdżalnię i inne sprzęty służące do zabawy.

Drugim było rozpoznanie i zbadanie hermeneutyki podejrzeń u trzech najważniejszych współczesnych filozofów.

Zdaniem Ricoeura, każdy z wielkich mistrzów podejrzeń stosował własną strategię demaskacji ukrytych sensów. Nietzsche wykazał, że u podstaw chrześcijaństwa tkwi w istocie natura niewolnicza i to ona jest „prawdą” wszelkich chrześcijańskich gestów. Marks udowodnił, że za wszelkimi przejawami kultury feudalnej i kapitalistycznej ukrywają się w istocie konflikty i interesy natury ekonomicznej. Z kolei Freud dowiódł, że za naszymi pozornie kulturowymi gestami i obyczajami kryją się w istocie mroczne popędy.

Rozwój hermeneutyki podejrzeń doprowadził do kryzysu sensu i podważenia wiary we wszelki sens − wszystko stało się podejrzane, bo wszystko da się zakwestionować. Praca hermeneuty polega więc na zestawianiu ze sobą hermeneutyki podejrzeń i hermeneutyki kerygmatycznej oraz odbudowaniu wiary w sens.

Symbol

R16M8QDSnQXBv1

Obraz przedstawia scenę o charakterze religijnym. W centralnej części obrazu znajduje się anioł. Zstępuje z nieba na chmurze. Jest ubrany w obszerne szaty. Jego skrzydła są duże, złożone z licznych piór. Po lewej stronie obrazu znajduje się Maria. Klęczy na klęczniku. Jest w szerokiej, czerwonej sukni. Okrywa ją niebieski płaszcz. Kobieta odrywa się od lektury. Odwraca się do anioła. Lewą rękę przytrzymuje stronice. Prawą rękę wznosi się w geście pozdrowienia. Nad całą sceną unoszą się w obłoku małe aniołki. Mają postać skrzydlatych dzieci.

Szczególnym obszarem dociekań Ricoeura był symbolsymbolsymbol. Podobnie jak jego poprzednicy, Ricoeur zastanawiał się nad kryzysem kultury. Jego źródeł upatrywał w kryzysie mowy, którego istotą jest zanikanie roli symbolu. Według filozofa, żyjemy w obrębie mowy niesymbolicznej. Człowiek zapomniał o hierofaniachhierofaniahierofaniach, o znakach sacrumsacrumsacrum − utracił poczucie przynależności do sacrum. Powodem tego jest z jednej strony technicyzacja językatechnicyzacja językatechnicyzacja języka, a z drugiej – nieustanne cofanie się do prawdy pierwotnej, poszukiwanie bezwzględnego punktu wyjścia. Ricoeur tymczasem uważał, że nie da się dotrzeć do początku, utrzymując koncepcję przyczynowości przedstawioną przez Hume'a, ponieważ nie uwzględnia ona wpływu ludzkiej jaźni. Twierdził, że każdy wcześniej ustalony porządek lub bieg rzeczy są zakłócone przez ludzkie działanie, które w jakiś sposób zakłóca ten porządek. W przeciwieństwie do filozofii poszukujących punktu wyjścia, jak u Kartezjusza czy Husserla, Ricoeur wyszedł od przyjęcia „mowy pełnej” i „od sensu już zastanego”. Założył, że prawda jest już w języku, że uobecnia się w symbolach. Jego zdaniem, sens jest jakby wyzwaniem i wezwaniem dobiegającym nas ze środka języka.

Zadaniem refleksji hermeneutycznej nad symbolem jest odzyskanie dla nas mowy pełnej, brzmienia bytu, a przede wszystkim wymiaru sacrum. By wyjaśnić znaczenie symbolu, Ricoeur odróżnił go od zwykłego znakuznakznaku i od alegoriialegoriaalegorii. Zwykły znak ma charakter umowny i wskazuje na określony przedmiot konkretny bądź abstrakcyjny. Kiedy mówię słowo kot, wskazuję na konkretnego bądź abstrakcyjnego kota, o ile nie dodam, że mam na myśli coś innego. Alegoria opiera się zazwyczaj na nietypowym użyciu określonych słów w celu przekazania za pomocą skrótu jakiejś myśli czy obrazu. Kiedy np. Thomas  Hobbes mówił, że człowiek jest człowiekowi wilkiem, chciał w ten sposób alegorycznie wyrazić pewną bardziej rozbudowaną myśl, którą każdy czytelnik byłby w stanie mniej lub bardziej trafnie zrekonstruować. Tymczasem symbol, który, jak to określa Ricoeur, daje do myślenia, ma dwa poziomy, dwie intencje − na pierwszym poziomie wskazuje dosłownie na określony przedmiot naturalny, jak plama, błędna droga czy brzemię, na drugim zaś odsyła nas do czegoś, czego, inaczej niż w przypadku alegorii, nie da się w pełni zrekonstruować słowami, co nas dotyka. Symbol odnosi człowieka do wymiaru sacrum. Ricoeur wyjaśnił to na przykładzie pojęcia plamy:

W odróżnieniu od porównania, dokonywanego z zewnątrz, symbol stanowi sam ruch sensu pierwotnego pozwalający nam uczestniczyć w sensie ukrytym i tym samym przyswoić sobie rzecz symbolizowaną, tak iż nie musimy już ogarniać podobieństwa rozumem. W tym właśnie znaczeniu symbol daje za pośrednictwem sensu dosłownego sens drugi.

Słownik