Przeczytaj
Paul Ricoeur
Żył w latach 1913–2005. Był francuskim filozofem, uważanym za jednego z najwybitniejszych myślicieli XX w. Urodził się w Valence (miasteczko we Francji). W wieku dwóch lat został sierotą (matka zmarła, a ojciec zginął podczas I wojny światowej), był wychowywany przez dziadków i ciotkę. Studiował filozofię na uniwersytecie w Rennes i na Sorbonie. Przed II wojną światową nauczał filozofii w liceach. Podczas wojny służył w armii francuskiej, ale większość czasu spędził w niewoli. Po wojnie doktoryzował się i rozpoczął pracę wykładowcy akademickiego najpierw na uniwersytecie w Strasburgu, a potem na Sorbonie, a także na uniwersytetach: w Nanterre pod Paryżem, Louvain, Genewie, Montrealu, Yale i Chicago. Głównym wątkiem badań Ricoeura była ludzka podmiotowość w relacji do rzeczy, innych ludzi i kultury. Opublikował kilkanaście ważnych książek tłumaczonych na kilkadziesiąt języków. Jego najważniejsze dzieła, które ukazały się w języku polskim, to: Egzystencja i hermeneutyka. Rozprawy o metodzie (1975), Symbolika zła (1986), O sobie samym jako innym (2005), Żyć aż do śmierci oraz fragmenty (2008), O interpretacji. Esej o Freudzie (2009).
Dwie hermeneutyki
Z postacią Paula Ricoeura wiążą się co najmniej dwa istotne zagadnienia hermeneutycznehermeneutyczne. Pierwszym jest wyróżnienie dwóch typów hermeneutyk: hermeneutyki kerygmatycznejhermeneutyki kerygmatycznej (słuchania) i hermeneutyki podejrzeń (demistyfikacjidemistyfikacji). Rozróżnienie to bierze się z faktu, że każdy tekst może mieć sens jawny, pierwszoplanowy, i niejawny, ukryty, domniemany, który trzeba wydobyć.
Drugim było rozpoznanie i zbadanie hermeneutyki podejrzeń u trzech najważniejszych współczesnych filozofów.
Konflikt hermeneutyk: epistemologia interpretacjiChciałbym, dramatyzując nieco problem, pokazać, że w gruncie rzeczy w momencie, jaki nam przypada w dziejach, naszych dziejach wypowiadającej się i rozprawiającej ludzkości, jesteśmy podzieleni przez dwa wielkie style interpretacji. Pierwszy z nich to styl podejrzeń, styl demistyfikacji; chodzi tu o wszelkie hermeneutyki stworzone w wieku XIX pod wpływem Marksa, Nietzschego i Freuda, trzech wielkich mistrzów nowoczesnej hermeneutyki. Otóż wszystkich trzech łączy to, co nazwałem posługiwaniem się podejrzeniem; mianowicie zależało im raczej na rozplątaniu sensu, ukazaniu nam jego korzeni biologicznych, ekonomicznych lub osadzonych w zasadniczym zakłamaniu naszej woli mocy, jakby powiedział Nietzsche.
Zdaniem Ricoeura, każdy z wielkich mistrzów podejrzeń
stosował własną strategię demaskacji ukrytych sensów. Nietzsche wykazał, że u podstaw chrześcijaństwa tkwi w istocie natura niewolnicza i to ona jest „prawdą” wszelkich chrześcijańskich gestów. Marks udowodnił, że za wszelkimi przejawami kultury feudalnej i kapitalistycznej ukrywają się w istocie konflikty i interesy natury ekonomicznej. Z kolei Freud dowiódł, że za naszymi pozornie kulturowymi gestami i obyczajami kryją się w istocie mroczne popędy.
Rozwój hermeneutyki podejrzeń doprowadził do kryzysu sensu i podważenia wiary we wszelki sens − wszystko stało się podejrzane, bo wszystko da się zakwestionować. Praca hermeneuty polega więc na zestawianiu ze sobą hermeneutyki podejrzeń i hermeneutyki kerygmatycznej oraz odbudowaniu wiary w sens.
Symbol
Szczególnym obszarem dociekań Ricoeura był symbolsymbol. Podobnie jak jego poprzednicy, Ricoeur zastanawiał się nad kryzysem kultury. Jego źródeł upatrywał w kryzysie mowy, którego istotą jest zanikanie roli symbolu. Według filozofa, żyjemy w obrębie mowy niesymbolicznej. Człowiek zapomniał o hierofaniachhierofaniach, o znakach sacrumsacrum − utracił poczucie przynależności do sacrum. Powodem tego jest z jednej strony technicyzacja językatechnicyzacja języka, a z drugiej – nieustanne cofanie się do prawdy pierwotnej, poszukiwanie bezwzględnego punktu wyjścia. Ricoeur tymczasem uważał, że nie da się dotrzeć do początku, utrzymując koncepcję przyczynowości przedstawioną przez Hume'a, ponieważ nie uwzględnia ona wpływu ludzkiej jaźni. Twierdził, że każdy wcześniej ustalony porządek lub bieg rzeczy są zakłócone przez ludzkie działanie, które w jakiś sposób zakłóca ten porządek. W przeciwieństwie do filozofii poszukujących punktu wyjścia, jak u Kartezjusza czy Husserla, Ricoeur wyszedł od przyjęcia „mowy pełnej” i „od sensu już zastanego”. Założył, że prawda jest już w języku, że uobecnia się w symbolach. Jego zdaniem, sens jest jakby wyzwaniem i wezwaniem dobiegającym nas ze środka języka.
Symbol daje do myśleniaPrzemawia przez nas nie żal za zatopioną Atlantydą, ale nadzieja na odnowienie języka. Mając za sobą pustynię, którą stworzyła krytyka, chcemy znowu posłyszeć zwrócone do nas wezwanie.
Zadaniem refleksji hermeneutycznej nad symbolem jest odzyskanie dla nas mowy pełnej, brzmienia bytu
, a przede wszystkim wymiaru sacrum. By wyjaśnić znaczenie symbolu, Ricoeur odróżnił go od zwykłego znakuznaku i od alegoriialegorii. Zwykły znak ma charakter umowny i wskazuje na określony przedmiot konkretny bądź abstrakcyjny. Kiedy mówię słowo kot, wskazuję na konkretnego bądź abstrakcyjnego kota, o ile nie dodam, że mam na myśli coś innego. Alegoria opiera się zazwyczaj na nietypowym użyciu określonych słów w celu przekazania za pomocą skrótu jakiejś myśli czy obrazu. Kiedy np. Thomas Hobbes mówił, że człowiek jest człowiekowi wilkiem
, chciał w ten sposób alegorycznie wyrazić pewną bardziej rozbudowaną myśl, którą każdy czytelnik byłby w stanie mniej lub bardziej trafnie zrekonstruować. Tymczasem symbol, który, jak to określa Ricoeur, daje do myślenia, ma dwa poziomy, dwie intencje − na pierwszym poziomie wskazuje dosłownie na określony przedmiot naturalny, jak plama, błędna droga czy brzemię, na drugim zaś odsyła nas do czegoś, czego, inaczej niż w przypadku alegorii, nie da się w pełni zrekonstruować słowami, co nas dotyka. Symbol odnosi człowieka do wymiaru sacrum. Ricoeur wyjaśnił to na przykładzie pojęcia plamy:
Symbol daje do myślenia[…] na tę intencjonalność pierwotną nakłada się intencjonalność druga, która wskazuje poprzez brud fizyczny pewną sytuację człowieka w obrębie sacrum; sytuacja ta, wskazana przez sens pierwszego stopnia, to właśnie zbrukanie, nieczystość; sens dosłowny i widoczny wskazuje więc poza sobą coś, co jest jakby plamą.
W odróżnieniu od porównania, dokonywanego z zewnątrz, symbol stanowi sam ruch sensu pierwotnego pozwalający nam uczestniczyć w sensie ukrytym i tym samym przyswoić sobie rzecz symbolizowaną, tak iż nie musimy już ogarniać podobieństwa rozumem. W tym właśnie znaczeniu symbol daje za pośrednictwem sensu dosłownego sens drugi.
Jaka jest różnica między wypowiedziami symbolicznymi i alegorycznymi? Jak można je wyjaśnić na przykładach?
Słownik
(gr. allegoreo – mówię coś innego) postać, motyw lub fabuła mające poza znaczeniem dosłownym stały, umowny sens przenośny, mający oparcie w tradycji literackiej, kulturalnej, religijnej; sens alegorii jest ściśle określony i ustalony
(łac. de – od + gr. mystes — wtajemniczony + łac. facio — czynię) wykrycie i ujawnienie mistyfikacjimistyfikacji
(gr. hermeneutikos – dotyczący objaśniania) dziedzina filozofii badająca wszelkie formy ekspresji, np. mity, symbole religijne, dzieła sztuki; praktyka i sztuka interpretacji (wyjaśniania, tłumaczenia, przekładania) oraz rozumienia tekstów mówionych i pisanych, religijnych (świętych) i świeckich (poetyckich, prawniczych), których sens jest obcy lub ukryty, oraz dziejów i kultury; podstawowa metoda rozumienia wytworów kultury przez duchowe zbliżenie się do nich
(gr. hieros – święty + phaínein – ujawniać się, ukazywać się) termin z zakresu religioznawstwa, oznaczający ujawnianie się tego, co święte; każda manifestacja sfery sacrum w rzeczywistości świeckiej (profanum) rozpoznawana przez człowieka jako świętość
(gr. kerygma – ogłoszenie, proklamacja) w teologii przesłanie zbawienia zawarte w życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa; hermeneutyka kerygmatyczna opiera się na badaniu i interpretacji tekstów, biorąc pod uwagę tradycję, lecz postulując nowe spojrzenie na zjawiska literackie; zadaniem hermeneutyki kerygmatycznej jest eksponowanie ludzkiej historii przy jednoczesnym akcentowaniu najgłębszych egzystencjalnych doświadczeń osób przemawiających w utworze (podmiotu, narratora, bohaterów), co ma dawać możliwość pełniejszego opisu głębokiej struktury utworu poprzez usytuowanie zjawisk literatury wobec rzeczywistości słowa
(gr. mystes – wtajemniczony + łac. facio – czynię) celowe wprowadzenie kogoś w błąd przez nadanie czemuś pozorów prawdy; też: to, co jest rezultatem takich zabiegów
(łac. pro – przed + łac. fanum – świątynia) termin religioznawczy używany na określenie sfery świeckiej; rzeczy świeckie będące przeciwieństwem rzeczy świętych
(łac. sacer – święty, poświęcony) sfera rzeczy świętych; nieredukowalna do zjawisk pozareligijnych istotowa cecha rzeczywistości transcendentalnej
(gr. sýmbolon – znak rozpoznawczy) odniesienie do treści bezpośrednio nieujawnionych; mający sygnalizować ich istnienie; istotą symbolu jest nieprzetłumaczalność nieokreślonych i wieloznacznych treści, które w sobie niesie; nie sposób sprowadzić do jednego sprecyzowanego znaczenia, gdyż taka redukcja unicestwiłaby istotny sens symbolu
wprowadzanie usprawnień, nowych słów i zwrotów do języka w celu umożliwienia językowi opisania współczesnego stanu nauki i technologii
coś, czemu przypisuje się określone znaczenie, i co tworzy nierozerwalny związek funkcjonalny pomiędzy formą i tym na, co wskazuje; związek między stroną znaczącą i oznaczaną jest motywowany konwencją lub umową