Paul Ricoeur

Żył w latach 1913–2005. Był francuskim filozofem, uważanym za jednego z najwybitniejszych myślicieli XX w. Urodził się w Valence (miasteczko we Francji). W wieku dwóch lat został sierotą (matka zmarła, a ojciec zginął podczas I wojny światowej), był wychowywany przez dziadków i ciotkę. Studiował filozofię na uniwersytecie w Rennes i na Sorbonie. Przed II wojną światową nauczał filozofii w liceach. Podczas wojny służył w armii francuskiej, ale większość czasu spędził w niewoli. Po wojnie doktoryzował się i rozpoczął pracę wykładowcy akademickiego najpierw na uniwersytecie w Strasburgu, a potem na Sorbonie, a także na uniwersytetach: w Nanterre pod Paryżem, Louvain, Genewie, Montrealu, YaleChicago. Głównym wątkiem badań Ricoeura była ludzka podmiotowość w relacji do rzeczy, innych ludzi i kultury. Opublikował kilkanaście ważnych książek tłumaczonych na kilkadziesiąt języków. Jego najważniejsze dzieła, które ukazały się w języku polskim, to: Egzystencja i hermeneutyka. Rozprawy o metodzie (1975), Symbolika zła (1986), O sobie samym jako innym (2005), Żyć aż do śmierci oraz fragmenty (2008), O interpretacji. Esej o Freudzie (2009).

Dwie hermeneutyki

Z postacią Paula Ricoeura wiążą się co najmniej dwa istotne zagadnienia hermeneutycznehermeneutykahermeneutyczne. Pierwszym jest wyróżnienie dwóch typów hermeneutyk: hermeneutyki kerygmatycznejhermeneutyka kerygmatycznahermeneutyki kerygmatycznej (słuchania) i hermeneutyki podejrzeń (demistyfikacjidemistyfikacjademistyfikacji). Rozróżnienie to bierze się z faktu, że każdy tekst może mieć sens jawny, pierwszoplanowy, i niejawny, ukryty, domniemany, który trzeba wydobyć.

R1ZX9ue4iRg9q
Oto np. ktoś się do mnie uśmiecha. Jak mam rozumieć ten gest? W myśl hermeneutyki kerygmatycznej, interpretującej jawny tekst wypowiedzi, przyjmuję, zgodnie z oficjalnym, przyjętym w naszej kulturze sensem uśmiechu, że jest to przejaw sympatii i akceptacji tego, co robię, mówię lub kim jestem. Ale mogę też zastosować interpretację podejrzliwą, mianowicie przyjąć, że tej osobie o coś chodzi, uśmiecha się, żeby coś ode mnie uzyskać, a więc mogę domniemywać ukrytą intencję tego gestu pod intencją jawną.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Drugim było rozpoznanie i zbadanie hermeneutyki podejrzeń u trzech najważniejszych współczesnych filozofów.

Paul Ricoeur Konflikt hermeneutyk: epistemologia interpretacji

Chciałbym, dramatyzując nieco problem, pokazać, że w gruncie rzeczy w momencie, jaki nam przypada w dziejach, naszych dziejach wypowiadającej się i rozprawiającej ludzkości, jesteśmy podzieleni przez dwa wielkie style interpretacji. Pierwszy z nich to styl podejrzeń, styl demistyfikacji; chodzi tu o wszelkie hermeneutyki stworzone w wieku XIX pod wpływem Marksa, Nietzschego i Freuda, trzech wielkich mistrzów nowoczesnej hermeneutyki. Otóż wszystkich trzech łączy to, co nazwałem posługiwaniem się podejrzeniem; mianowicie zależało im raczej na rozplątaniu sensu, ukazaniu nam jego korzeni biologicznych, ekonomicznych lub osadzonych w zasadniczym zakłamaniu naszej woli mocy, jakby powiedział Nietzsche.

K0154 Źródło: Paul Ricoeur, Konflikt hermeneutyk: epistemologia interpretacji, [w:] tegoż, Egzystencja i hermeneutyka. Rozprawy o metodzie, tłum. J. Skoczylas, Warszawa 1985.

Zdaniem Ricoeura, każdy z wielkich mistrzów podejrzeń stosował własną strategię demaskacji ukrytych sensów. Nietzsche wykazał, że u podstaw chrześcijaństwa tkwi w istocie natura niewolnicza i to ona jest „prawdą” wszelkich chrześcijańskich gestów. Marks udowodnił, że za wszelkimi przejawami kultury feudalnej i kapitalistycznej ukrywają się w istocie konflikty i interesy natury ekonomicznej. Z kolei Freud dowiódł, że za naszymi pozornie kulturowymi gestami i obyczajami kryją się w istocie mroczne popędy.

Rozwój hermeneutyki podejrzeń doprowadził do kryzysu sensu i podważenia wiary we wszelki sens − wszystko stało się podejrzane, bo wszystko da się zakwestionować. Praca hermeneuty polega więc na zestawianiu ze sobą hermeneutyki podejrzeń i hermeneutyki kerygmatycznej oraz odbudowaniu wiary w sens.

Symbol

R16M8QDSnQXBv1
El Greco, Zwiastowanie.
Hierofania. Szczególnie często używał tego słowa w swoich pracach Mircea Eliade (1907—1986; wybitny religioznawca, autor wielu dzieł poświęconych tej tematyce). Wiąże się ono ze stosowanym przez tego religioznawcę wyróżnieniem dwóch odrębnych sfer rzeczywistości: sacrum (to, co święte) i profanum (to, co świeckie, doczesne). Z tej perspektywy hierofania to wszelkie akty ingerencji porządku sacrum w porządek profanum w postaci objawień, cudów oraz znaków.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Szczególnym obszarem dociekań Ricoeura był symbolsymbolsymbol. Podobnie jak jego poprzednicy, Ricoeur zastanawiał się nad kryzysem kultury. Jego źródeł upatrywał w kryzysie mowy, którego istotą jest zanikanie roli symbolu. Według filozofa, żyjemy w obrębie mowy niesymbolicznej. Człowiek zapomniał o hierofaniachhierofaniahierofaniach, o znakach sacrumsacrumsacrum − utracił poczucie przynależności do sacrum. Powodem tego jest z jednej strony technicyzacja językatechnicyzacja językatechnicyzacja języka, a z drugiej – nieustanne cofanie się do prawdy pierwotnej, poszukiwanie bezwzględnego punktu wyjścia. Ricoeur tymczasem uważał, że nie da się dotrzeć do początku, utrzymując koncepcję przyczynowości przedstawioną przez Hume'a, ponieważ nie uwzględnia ona wpływu ludzkiej jaźni. Twierdził, że każdy wcześniej ustalony porządek lub bieg rzeczy są zakłócone przez ludzkie działanie, które w jakiś sposób zakłóca ten porządek. W przeciwieństwie do filozofii poszukujących punktu wyjścia, jak u Kartezjusza czy Husserla, Ricoeur wyszedł od przyjęcia „mowy pełnej” i „od sensu już zastanego”. Założył, że prawda jest już w języku, że uobecnia się w symbolach. Jego zdaniem, sens jest jakby wyzwaniem i wezwaniem dobiegającym nas ze środka języka.

Paul Ricoeur Symbol daje do myślenia

Przemawia przez nas nie żal za zatopioną Atlantydą, ale nadzieja na odnowienie języka. Mając za sobą pustynię, którą stworzyła krytyka, chcemy znowu posłyszeć zwrócone do nas wezwanie.

K00154 Źródło: Paul Ricoeur, Symbol daje do myślenia, [w:] tegoż, Egzystencja i hermeneutyka. Rozprawy o metodzie, tłum. S. Cichowicz, Warszawa 1985.

Zadaniem refleksji hermeneutycznej nad symbolem jest odzyskanie dla nas mowy pełnej, brzmienia bytu, a przede wszystkim wymiaru sacrum. By wyjaśnić znaczenie symbolu, Ricoeur odróżnił go od zwykłego znakuznakznaku i od alegoriialegoriaalegorii. Zwykły znak ma charakter umowny i wskazuje na określony przedmiot konkretny bądź abstrakcyjny. Kiedy mówię słowo kot, wskazuję na konkretnego bądź abstrakcyjnego kota, o ile nie dodam, że mam na myśli coś innego. Alegoria opiera się zazwyczaj na nietypowym użyciu określonych słów w celu przekazania za pomocą skrótu jakiejś myśli czy obrazu. Kiedy np. Thomas  Hobbes mówił, że człowiek jest człowiekowi wilkiem, chciał w ten sposób alegorycznie wyrazić pewną bardziej rozbudowaną myśl, którą każdy czytelnik byłby w stanie mniej lub bardziej trafnie zrekonstruować. Tymczasem symbol, który, jak to określa Ricoeur, daje do myślenia, ma dwa poziomy, dwie intencje − na pierwszym poziomie wskazuje dosłownie na określony przedmiot naturalny, jak plama, błędna droga czy brzemię, na drugim zaś odsyła nas do czegoś, czego, inaczej niż w przypadku alegorii, nie da się w pełni zrekonstruować słowami, co nas dotyka. Symbol odnosi człowieka do wymiaru sacrum. Ricoeur wyjaśnił to na przykładzie pojęcia plamy:

Paul Ricoeur Symbol daje do myślenia

[…] na tę intencjonalność pierwotną nakłada się intencjonalność druga, która wskazuje poprzez brud fizyczny pewną sytuację człowieka w obrębie sacrum; sytuacja ta, wskazana przez sens pierwszego stopnia, to właśnie zbrukanie, nieczystość; sens dosłowny i widoczny wskazuje więc poza sobą coś, co jest jakby plamą.

K00154 Źródło: Paul Ricoeur, Symbol daje do myślenia, [w:] tegoż, Egzystencja i hermeneutyka. Rozprawy o metodzie, tłum. S. Cichowicz, Warszawa 1985.

W odróżnieniu od porównania, dokonywanego z zewnątrz, symbol stanowi sam ruch sensu pierwotnego pozwalający nam uczestniczyć w sensie ukrytym i tym samym przyswoić sobie rzecz symbolizowaną, tak iż nie musimy już ogarniać podobieństwa rozumem. W tym właśnie znaczeniu symbol daje za pośrednictwem sensu dosłownego sens drugi.

Polecenie 1

Jaka jest różnica między wypowiedziami symbolicznymi i alegorycznymi? Jak można je wyjaśnić na przykładach?

R1CLOpWaM0Fjy
(Uzupełnij).

Słownik

alegoria
alegoria

(gr. allegoreo – mówię coś innego) postać, motyw lub fabuła mające poza znaczeniem dosłownym stały, umowny sens przenośny, mający oparcie w tradycji literackiej, kulturalnej, religijnej; sens alegorii jest ściśle określony i ustalony

demistyfikacja
demistyfikacja

(łac. de – od + gr. mystes — wtajemniczony + łac. facio — czynię) wykrycie i ujawnienie mistyfikacjimistyfikacjamistyfikacji

hermeneutyka
hermeneutyka

(gr. hermeneutikos – dotyczący objaśniania) dziedzina filozofii badająca wszelkie formy ekspresji, np. mity, symbole religijne, dzieła sztuki; praktyka i sztuka interpretacji (wyjaśniania, tłumaczenia, przekładania) oraz rozumienia tekstów mówionych i pisanych, religijnych (świętych) i świeckich (poetyckich, prawniczych), których sens jest obcy lub ukryty, oraz dziejów i kultury; podstawowa metoda rozumienia wytworów kultury przez duchowe zbliżenie się do nich

hierofania
hierofania

(gr. hieros – święty + phaínein – ujawniać się, ukazywać się) termin z zakresu religioznawstwa, oznaczający ujawnianie się tego, co święte; każda manifestacja sfery sacrum w rzeczywistości świeckiej (profanum) rozpoznawana przez człowieka jako świętość

hermeneutyka kerygmatyczna
hermeneutyka kerygmatyczna

(gr. kerygma – ogłoszenie, proklamacja) w teologii przesłanie zbawienia zawarte w życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa; hermeneutyka kerygmatyczna opiera się na badaniu i interpretacji tekstów, biorąc pod uwagę tradycję, lecz postulując nowe spojrzenie na zjawiska literackie; zadaniem hermeneutyki kerygmatycznej jest eksponowanie ludzkiej historii przy jednoczesnym akcentowaniu najgłębszych egzystencjalnych doświadczeń osób przemawiających w utworze (podmiotu, narratora, bohaterów), co ma dawać możliwość pełniejszego opisu głębokiej struktury utworu poprzez usytuowanie zjawisk literatury wobec rzeczywistości słowa

mistyfikacja
mistyfikacja

(gr. mystes – wtajemniczony + łac. facio – czynię) celowe wprowadzenie kogoś w błąd przez nadanie czemuś pozorów prawdy; też: to, co jest rezultatem takich zabiegów

profanum
profanum

(łac. pro – przed + łac. fanum – świątynia) termin religioznawczy używany na określenie sfery świeckiej; rzeczy świeckie będące przeciwieństwem rzeczy świętych

sacrum
sacrum

(łac. sacer – święty, poświęcony) sfera rzeczy świętych; nieredukowalna do zjawisk pozareligijnych istotowa cecha rzeczywistości transcendentalnej

symbol
symbol

(gr. sýmbolon – znak rozpoznawczy) odniesienie do treści bezpośrednio nieujawnionych; mający sygnalizować ich istnienie; istotą symbolu jest nieprzetłumaczalność nieokreślonych i wieloznacznych treści, które w sobie niesie; nie sposób sprowadzić do jednego sprecyzowanego znaczenia, gdyż taka redukcja unicestwiłaby istotny sens symbolu

technicyzacja języka
technicyzacja języka

wprowadzanie usprawnień, nowych słów i zwrotów do języka w celu umożliwienia językowi opisania współczesnego stanu nauki i technologii

znak
znak

coś, czemu przypisuje się określone znaczenie, i co tworzy nierozerwalny związek funkcjonalny pomiędzy formą i tym na, co wskazuje; związek między stroną znaczącą i oznaczaną jest motywowany konwencją lub umową