Płyty litosfery

Ze względu na ruchy płyt litosfery w strefie kontaktu wyróżnia się granice rozbieżne (ryft), zbieżne (strefy subdukcji) oraz granice przesuwcze (transformujące). W obrębie granic rozbieżnych płyty rozchodzą się w odwrotnych kierunkach, w skutek spreadingu powstają ryfty, w którym powstają grzbiety śródoceaniczne. Zjawisko tworzenia się doliny ryftowej występuje przeważnie w dnie oceanu, ale może mieć także miejsce na obszarze płyty kontynentalnej. Współcześnie zjawisko takie obserwujemy we wschodniej Afryce.

W miejscach występowania granic zbieżnych płyty zbliżają się do siebie. W wyniku subdukcjisubdukcjasubdukcji – podsuwania się płyty oceanicznej pod płytę kontynentalną – następuje wypiętrzenie łańcucha górskiego. W przypadku podsuwania się płyty oceanicznej pod inną płytę oceaniczną, w strefie subdukcji dochodzi do powstania rowu oceanicznego oraz łuku wysp. Strefy subdukcji charakteryzują się dużą aktywnością sejsmiczną. Często dochodzi w nich do trzęsień ziemi i wybuchów wulkanów. Przykładem strefy subdukcji jest zachodnie wybrzeże Ameryki Południowej.

R10i4drQhONPv

Na ilustracji pokazano strefę subdukcji. Jedna płyta wpychana jest przez drugą. Na ilustracji płyta kontynentalna powoduje zagłębianie płyty oceanicznej. Na styku płyt pojawia się łuk zewnętrzny (postać pochylonego stożka), zbudowany z osadów zdartych z krawędzi płyt. Znajduje się on po powierzchnią oceanu. W dolnym fragmencie płyty oceanicznej jest zbiornik magmy. Znajduje się tam ognisko trzęsień ziemi. Wzdłuż zagłębionej płyty oceanicznej zaznaczono prąd konwekcyjny zstępujący. Cały obszar z łukiem zewnętrznym oraz zagłębioną płytą oceaniczną oznaczono jako strefę Benioffa. Magma przedostaje się na powierzchnię skorupy ziemskiej poprzez płytę kontynentalną, na której narysowano wulkan.

Na granicach przesuwczych (transformujących) płyty litosfery poruszają się równolegle do siebie, czemu nie towarzyszy ani przyrost, ani ubytek litosfery oceanicznej. Wzdłuż nich tworzą się wielkie systemy uskoków transformacyjnych. Przykładem tego rodzaju uskoku jest uskok San Andreas w Kalifornii, którego przebieg pokrywa się z obszarem występowania niezliczonej ilości trzęsień ziemi.

RgJSWvYJglfHV

Na mapie zaznaczono Blok Anatolijski. Od wschodu graniczy on przez transformacyjny uskok wschodnioanatolijski z płytą arabską. Na południu i południowym zachodzie graniczy konwergentnie z płytą afrykańską. Od zachodu graniczy z płytą egejską, od północy poprzez uskok północnoanatolijski z właściwą płytą euroazjatycką. Na południu Bloku Anatolijskiego zaznaczono strefę subdukcji. Granice transformujące są na styku bloku i płyty arabskiej oraz na północy bloku. Kierunek płyt litosfery zaznaczono od płyty arabskiej, przez Blok Anatolijski, na południe po Morze Śródziemne.

Uskoki transformujące przebiegają prostopadle lub ukośnie do ryftu. Łączą one dwie granice płyt, z których każda może być granicą biegnącą wzdłuż osi grzbietu śródoceanicznego, gdzie tworzy się nowa litosfera oceaniczna (granica rozbieżna), albo granicą wzdłuż strefy subdukcji, gdzie następuje pochłanianie litosfery (granica zbieżna). Uskoki te przecinają skorupę oceaniczną na długich odcinkach. Maksymalne przesunięcia wzdłuż tych uskoków przekraczają 600 km. Najwięcej uskoków transformacyjnych występuje w dnie oceanicznym.

RHKgETwlQp1wj

Na dwóch ilustracjach za pomocą linii przedstawiono aktywne uskoki, które łączą części strefy spreadingu położonej na grzbiecie oceanicznym. Na pierwszej ilustracji są równoległe do siebie linie w pewnej odległości. Pomiędzy dwiema liniami są linie prostopadłe. W kolejnych warstwach przesunięte względem siebie. Po lewej i prawej stronie linii prostopadłych są strzałki skierowane od linii na zewnątrz. Na drugiej ilustracji jest podobnie, z tym że w miejscu linii prostopadłej są dwie linie w miejscu wypiętrzenia. Na odcinku pomiędzy częściami obie płyty poruszają się w przeciwnych kierunkach.

Słownik