Medycyna

RmbOi0ypIIgEq1

Ilustracja przedstawia badanie chłopca stetoskopem. Lekarz ma czerwony surdut i siedzi na krześle. Trzyma stetoskop w postaci długiej rurki, którą ma przystawioną do ucha. Drugi koniec ma przystawiony do gołych pleców chłopca. Chłopiec ma założone białe spodnie. Trzyma za rękę matkę. Jest to kobieta w niebieskiej sukni z kapeluszem, która siedzi na fotelu.

W połowie XVIII w. austriacki lekarz Leopold Auenbrugger opisał własny sposób badania klatki piersiowej przez ostukiwanie, ale większość medyków wolała, tak jak dawniej, rozważać problemy proporcji cieczy w organizmie, ograniczając badanie pacjenta do minimum. Tymczasem na początku XIX w. ideę Auenbruggera rozwinął Francuz René Laënnec, który skonstruował stetoskop, czyli słuchawkę lekarską – początkowo tylko po to, by uniknąć krępującego przystawiania ucha do piersi pacjentek. Jego metoda zdobyła jednak wkrótce wielki rozgłos, dzięki temu też wprowadzono obowiązujące do dziś zasady badania chorych. Lekarze zmuszeni byli w końcu opuścić biblioteki, zasiąść przy łóżkach pacjentów i zacząć badać empirycznieempiryzmempirycznie ich dolegliwości.

R1M37JzjuwM7w1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę, który siedzi przy stole laboratoryjnym. Mężczyzna ma krótkie, ciemnosiwe włosy, zmarszczki na twarzy oraz brodę z wąsami. Ubrany jest w ciemny surdut z zawiązaną muchą. Trzyma fiolkę, której się przygląda. Na stole znajdują się książka, fiolki oraz butelki wypełnione różnymi substancjami. W tle stoi regał. Dalej widoczne są zasłonięte okna.

Dzięki metodzie Laënneca można więc było identyfikować schorzenia, postawione diagnozy weryfikowano zaś podczas sekcji zwłok. Jednak nieznajomość przyczyn chorób oraz brak odpowiednich lekarstw sprawiały, że lekarze, chcąc nieść pomoc chorym, uciekali się czasem do dziwacznych sposobów. Szkocki lekarz John Brown, twórca brunońskiego systemu medycyny, uważał, że wszystkie choroby mają podłoże nerwowe, i zalecał podawanie pacjentom środków pobudzających lub uspokajających, z alkoholem i opium na czele. Kompromitacja jego teorii sprzyjała upowszechnieniu się wśród medyków tzw. nihilizmunihilizmnihilizmu terapeutycznego, polegającego na powstrzymywaniu się od podawania pacjentom leków, których skutków nie umiano przewidzieć. W praktyce oznaczało to pozostawienie wielu chorych bez jakiejkolwiek pomocy, poza doraźną opieką i odżywianiem.

1

R56Aop3jrJXwn

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny z głębokimi zmarszczkami na twarzy, siwą brodą z wąsami, okularami oraz krótkimi włosami. Ubrany jest w surdut.

RxYgiTr8xsmo8

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę, który siedzi przy stoliku i opiera głowę o lewą rękę. Ma podłużną twarz ze zmarszczkami, okulary, siwą brodę z wąsami oraz krótkie włosy. Ubrany jest w surdut z zawiązaną muchą.

R1XqMl3zwlnK4

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Ma podłużną twarz ze zmarszczkami, krótkie, zaczesane na bok włosy oraz siwą brodę z wąsami. Siedzi na krześle i ma splecione ręce. Ubrany jest w surdut z zawiązaną muchą.

W połowie XIX w. niemiecki lekarz Rudolf Virchow podjął próbę wyjścia z tego impasu, tworząc teorię patologii komórkowej, w myśl której choroby miały być spowodowane zmianami zachodzącymi w poszczególnych komórkach organizmu. Badania Virchowa pozwoliły zrozumieć istotę wielu schorzeń, w tym białaczki, ale prawdziwy przełom przyniosły dopiero narodziny bakteriologii, dzięki której zarzucono pogląd, że choroby przenoszone są przez powietrze, a o zapadalności na nie decydują warunki naturalne, w których żyje człowiek. Podstawy mikrobiologii stworzył francuski biolog Ludwik Pasteur, który w 1862 r. dowiódł, że za powstawanie chorób odpowiedzialne są zarazki. Pogląd ten z trudem torował sobie drogę do świadomości ówczesnych lekarzy. Dopiero w latach 70. i 80. XIX w. spektakularne odkrycie kolejnych bakterii (wąglika, gronkowca, cholery i prątka gruźlicy) przez pracującego w wielkopolskim Wolsztynie niemieckiego lekarza Roberta Kocha wyznaczyło nowy kierunek badań, a dzięki nieco późniejszemu rozwojowi chemii umożliwiło wreszcie znaczne ograniczenie umieralności na choroby zakaźne. W efekcie w XX w. nastąpiła zmiana modelu śmiertelności: o ile wcześniej większość zgonów powodowana była chorobami zakaźnymi, o tyle teraz zeszły one na drugi plan, a najczęstsze przyczyny śmierci stanowią rozwijające się wolniej choroby układu krążenia i nowotwory.

Warto wiedzieć

Homeopatia

RQO0wCmRnbq8Y1

Ilustracja przedstawia portret starszego mężczyzny, który siedzi przy biurku. Jest łysiejący, ma bujne, siwe włosy po bokach, zmarszczki na twarzy oraz ubrany jest w płaszcz z futrzanym kołnierzem. W prawej ręce trzyma pióro, a lewą dotyka kartki. Na biurku leżą książki.

W 1796 r. niemiecki lekarz Samuel Hahnemann ogłosił nową teorię medyczną, którą nazwał homeopatią (z gr. homoios – podobny + pathos – doświadczenie, cierpienie). Sprzeciwiając się klasycznej, Hipokratesowej zasadzie, że dolegliwości powinno się zwalczać ich przeciwieństwami (np. gorączkę zimnymi okładami), twierdził on, że choroby należy leczyć tą samą substancją, która ją wywołała. W dodatku zaś – wbrew potocznej logice – Hahnemann uważał, że silniej działa substancja bardziej rozcieńczona, gdyż łatwiej przedostaje się ona w głąb organizmu. W XIX w. homeopatia zyskała wielu zwolenników, a nawet planowano wprowadzenie jej do programu studiów medycznych.

Higiena

R1enhzdoofHIw1

Ilustracja przedstawia ujęcie wody w postaci kranu z pompą. Wodę pompuje szkielet pokryty szatą z koroną na głowie. Przy studni jest trójka dzieci, trzymają dzbanki. Jedno z dzieci nalewa wody do dzbanka. Po lewej stoi kobieta i mężczyzna. Kobieta ma długą suknię i chustę na głowie, trzyma dzbanek. Mężczyzna pije wodę. Na dole jest napis w języku angielskim: Death's dispensary, open to the poor, gratis, by permission of the parish.

Wyrzucanie śmieci przed drzwi domów i załatwianie potrzeb fizjologicznych na ulicach, a w najlepszym wypadku do rzadko oczyszczanych dołów kloacznych, było codziennym, nikogo nierażącym widokiem w całej nowożytnej Europie. Ale paląca potrzeba higieny ujawniła się dopiero pod wpływem industrializacjiindustrializacjaindustrializacji i związanego z nią rozrostu miast. W drugiej połowie XVIII w. centralizacja i rozbudowa administracji we Francji umożliwiła wcielanie w życie także zaleceń lekarskich. W 1776 r. powołano Królewskie Towarzystwo Medycyny, które miało koordynować działania na rzecz ochrony zdrowia ludzi i zwierząt. Dalszym krokiem w tym kierunku było utworzenie w czasach napoleońskich funkcji lekarzy urzędowych działających na terenach wiejskich oraz lekarzy epidemicznych. Poza zwyczajnym leczeniem mieli oni nieść oświatę zdrowotną i popularyzować szczepienia ochronne. Program ten nie był jednak konsekwentnie przeprowadzony.

Na początku XIX w. termin „higiena” (z gr. hygieinos – zdrowy, zdrowotny) wszedł na stałe do słownictwa lekarskiego, a w połowie stulecia oznaczał już osobną dyscyplinę medycyny, zajmującą się środkami i działaniami, które miały sprzyjać utrzymaniu zdrowia. Wskazania higienistów wywarły przemożny wpływ na mentalność ludzi Zachodu. To ich inspiracji zawdzięczamy m.in. powrót do zwyczaju regularnego mycia ciała, powstanie zorganizowanego systemu oczyszczania ludzkich siedlisk z odpadów i fekaliów, a także zapewnienie powszechnego dostępu do zdrowej wody i pokarmu.

R11DuR4hhm7rv1

Ilustracja przedstawia sedes ze spłuczką, który swoim kształtem przypomina triumfującą postać. Stoi na zniszczonym drewnianym wychodku. Wokół sedesu wije się papier toaletowy, który przypomina szarfę. Za sedesem stoi kobieta w długiej sukni z tarczą i koroną. Zasłania ręką twarz.

W 1829 r. grupa lekarzy francuskich zaczęła wydawać pierwsze czasopismo poświęcone higienie i medycynie prewencyjnej. Do najwybitniejszych przedstawicieli ruchu higienicznego należeli Louis Villermé i Alexandre Parent du Châtelet we Francji oraz Anglik Edwin Chadwick, a w Królestwie Polskim u schyłku XIX w. Józef Polak. Opierając się na obserwacji i analizie danych statystycznych, dążyli oni do wykrycia przyczyn zachorowań i umieralności. Villermé zestawił informacje o śmiertelności i dochodach mieszkańców poszczególnych dzielnic Paryża i dowiódł ścisłej zależności między ubóstwem a częstotliwością schorzeń i zgonów, tym samym zaś zakwestionował uznawaną dotąd za pewnik zależność między stanem zdrowia a klimatem i warunkami naturalnymi. Z kolei prace Parenta du Châteleta miały wpływ na uporządkowanie spraw wywożenia i zagospodarowania odpadów oraz odprowadzanie ścieków z Paryża. Wreszcie badania nad chorobami wenerycznymi przyczyniły się do wprowadzenia w wielu krajach przymusowych badań dla prostytutek, co miało udaremnić rozpowszechnianie się tego rodzaju schorzeń. Jednak już próba popularyzacji prezerwatyw – wynalazku Anglika O’Condoma – jako środka zabezpieczającego przed chorobami wenerycznymi wywołała publiczny skandal, gdyż były one powszechnie traktowane jak zasłużona kara za rozwiązłość, a zdesperowany wynalazca zdecydował się na zmianę nazwiska. KonstatacjakonstatacjaKonstatacja, że to bieda oraz nieznajomość elementarnych praktyk higienicznych stanowią przyczyny wielu chorób, spowodowała zainteresowanie medycyną pracy i warunkami życia najuboższych. W konsekwencji od drugiej połowy XIX w. zadaniem lekarzy było już nie tylko leczenie, lecz także upowszechnianie wiedzy o higienie. Do zasług higienistów należy więc zaliczyć zwrócenie uwagi władz państwowych na społeczne uwarunkowania zdrowia obywateli oraz na niektóre negatywne konsekwencje urbanizacjiurbanizacjaurbanizacji i rewolucji przemysłowej.

Słownik

Słowa kluczowe

świat w drugiej połowie XIX w., świat na początku XX w., medycyna, higiena, prądy ideowe, wynalazki, odkrycia naukowe, nauki przyrodnicze

Bibliografia

T. Tripplin, Wspomnienia z podróży po Danii, Norwegii, Anglii, Portugalii, Hiszpanii i państwie marokańskim, Warszawa 1851.

J. Stella‑Sawicki, Stan szpitali powszechnych w Galicji 1873: zebranie sprawozdań złożonych Wydziałowi krajowemu królestwa Galicji i Lodomerji z Wielkiem ks. Krakowskiem, Lwów 1873.

E. Barnaś‑Baran, Naturalne metody leczenia dzieci i dorosłych w XIX w. w świetle rękopisu Stosława Łaguny (1833–1900), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Lublin–Polonia, 31/2 (2018).

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.