Przeczytaj
Witkacy
Kobieta‑modliszka
Bohaterowie dramatów oraz powieści Witkacego są ukształtowani w powtarzalny sposób, według raz przyjętego przez autora wzorca. Szewcy to chronologicznie ostatnia sztuka teatralna artysty. Zawiera motywy, które pojawiały się wcześniej w niemal wszystkich jego utworach. Witkiewicz nieustannie powracał do tych samych osobowości, nadając im jedynie nowe imiona, a czasem rezygnując nawet z tego rozróżnienia. Postąpił tak między innymi z postacią Iriny Wsiewołodownej, która jest także bohaterką wydanej cztery lata wcześniej powieści Nienasycenie (1930).
Zarówno Irina z Szewców, jak i Irina z Nienasycenia wpisują się w stereotyp kobiety fatalnej. Motyw ten był popularny w epoce Młodej Polski, w której Witkacy wychowywał się i dorastał. Pisarz przesiąkł mizoginicznąmizoginiczną atmosferą panującą wśród męskich przedstawicieli cyganeriicyganerii artystycznej poprzedniego pokolenia. Lękali się oni pięknych kobiet, które uwodzą mężczyzn, aby zabawić się ich kosztem. Opisując je w swoich dziełach, często używali metafory modliszki. Irina z Szewców wprost odwołuje się do tego wyobrażenia:
SzewcyKSIĘŻNA
Bezsilność pana, doktorze Scurvy, podnieca mnie do zupełnego wariactwa. Chciałabym, aby pan patrzył na to, kiedy ja – wie pan? – ten tego – tylko nie powiem z kim – jest taki cudny porucznik błękitnych huzarów życia, w dodatku ktoś z mojej klasy czy sfery, jest też pewien artysta… Niepewność pańska jest dla mnie rezerwuarem najwyuzdańszej, płciowej, samiczkowatej, bebechowato‑owadziej rozkoszy – chciałabym jak samice modliszki, które ku końcowi zjadają od głowy swoich partnerów, którzy mimo to nie przestają tego – wie pan, hehe!
Mizoginistyczna wizja kobiecości wiąże się z postrzeganiem postaci damskich przez pryzmat ich wyglądu. W spisie osób dramatu księżna jest określona jako „bardzo piękna szatynka, niezwykle miła i ponętna”. Witkacy podobnie opisywał bohaterki innych swoich dramatów: Ładna dzierlatka
(Oni), Ślady wielkiej piękności i wielkiego powodzenia u samców
(Nowe Wyzwolenie), Piękna jak aniołek
, Dość ładna, ale wulgarna
(Gyubal Wahazar). Artysta spoglądał jednak na problem mizoginii z ironią i dystansem. Nie przypisywał kobietom świadomej chęci szkodzenia mężczyznom, powtarzając w swoich tekstach stwierdzenie:
622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobietaPrawdziwa kobieta nie jest zła ani dobra, jest
k o b i e t ą - to wystarcza, a winni są zawsze tylko i jedynie mężczyźni.
Kryzys męskości
Opisując w Szewcach świat w czasach rozkładu podstawowych wartości, Witkacy zwrócił uwagę na zmiany tradycyjnie pojmowanych ról płciowych. W dobie rozwoju technologii i postępującej mechanizacji życia mężczyźni nie potrafią podołać zadaniom, które się im przypisuje. Postrzegani dotychczas jako „płeć silniejsza”, stają się psychicznie słabi, niezdolni do podejmowania decyzji, do panowania nad swoimi popędami. Witkiewicz odwołuje się w dramacie do koncepcji matriarchatumatriarchatu – społeczeństwa, w którym władzę sprawują kobiety:
SzewcyKSIĘŻNA woła, mówiąc po rosyjsku „nieistowym” głosem
Oto wołam was „nieistowym”, jak mówią Rosjanie – polskiego słowa na to nie ma – głosem mych nad‑bebechów i krużganków ducha przeszłego i zatraconego, w tych bebechach wylęgłego: ukorzcie się przed symbolem wszechmatry – czyli raczej suprapanbabojarchatu! On wybuchnie lada chwila. Bo wy, mężczyźni, możecie zgnić nagle: zamienić się w kupkę płynnej zgnilizny [...]. Mężczyźni babieją – kobiety en masse mężczyźnieją. Przyjdzie czas, że może zaczniemy się dzielić jak komórki, w nieświadomości metafizycznej dziwności Bytu! Hura, hura, hura!
Witkacy przedstawia napięcia pomiędzy księżną Iriną i pożądającym jej prokuratorem Scurvym w sposób groteskowygroteskowy. Stosuje wyraziste środki artystyczne, co zbliża twórczość artysty do ekspresjonizmuekspresjonizmu. Badacze zwracają uwagę na nieprawdopodobieństwo zachowań osób dramatu. Bohaterowie postępują w sposób nieracjonalny, często przesadny – Witkiewiczowi nie zależy bowiem na realizmie wydarzeń. Za pomocą pozornie fantastycznych sytuacji przedstawia prawdę o procesach psychicznych zachodzących w człowieku. Napięcia pomiędzy księżną Iriną a prokuratorem Scurvym nie ilustrują zatem relacji damsko‑męskich w codziennym życiu, lecz żądze i obsesje obecne w życiu wewnętrznym.
Metafizyczny popęd
Opisów perypetii miłosnych w dziełach Witkacego nie należy traktować jako próby epatowania erotyzmem w celu wzburzenia lub zainteresowania czytelników. O sprawach intymnych artysta nigdy nie wspomina bez szerszego kontekstu, wysnuwając z perypetii miłosnych wnioski filozoficzne. Poddaje refleksji nienasycone, monstrualne pożądania doświadczane przez człowieka, wykraczające poza cielesne popędy. Witkiewicz uważa, że materialne potrzeby to tylko część ludzkich pragnień, gdyż ponad nimi istnieją również potrzeby „metafizyczne”. Nieumiarkowane namiętności osób dramatu nie są więc związane tylko z ich instynktem płciowym:
SzewcySCURVY
Coraz większy niepokój płciowy maluje się w ruchach moich skociałego pseudoburżuja. [...] Muszę skomleć, bobym inaczej pękł jak dziecinny balonik. O, Boże! – ach, za co? ach – ech – czyż nie wszystko jedno za co, byle się raz dorwać i zdechnąć potem natychmiast. Tak mi chrómno jak nigdy jeszcze! Irina, Irina – ty już jesteś tylko symbolem całego życia, więcej: istnieniem w metafizycznym znaczeniu! – czego nigdy nie rozumiałem [...].
Witkiewicz opisuje w swych dziełach wynaturzone żądze cielesne, podobnie jak przedstawia zwyrodniałą sztukę i inne formy ludzkiej działalności. Według przekonań pisarza cywilizacja ludzka dochodzi do kresu – dawne wartości, takie jak religia, filozofia i twórczość artystyczna przeżyły się. Aby doświadczyć uczuć wyższych, jednostki uporczywie poszukują nowych doznań, w tym również miłosnych. Witkacy skupia się na ukazaniu prób nasycenia, uznając je za „ostatni podryg” ludzkiej wrażliwości przed epoką zupełnej mechanizacji życia.
Słownik
określenie środowiska artystycznego charakteryzującego się niekonwencjonalnym stylem życia, pogardą dla obyczajowości ogółu społeczeństwa, spędzającego czas na tworzeniu sztuki oraz zabawach
(łac. expressio – wyraz, wyrażenie) – kierunek w sztuce, który rozwinął się na początku XX wieku, zainspirowany głównie twórczością artystów niemieckich. Skupiał się na poszukiwaniu wyrazu dla silnych wewnętrznych przeżyć emocjonalnych, poruszał tematykę duchową, metafizyczną. Utwory ekspresjonistyczne charakteryzował indywidualizm, hiperboliczny styl, radykalne rozdzielenie sfery ducha i materii
(fr. kobieta fatalna) – termin określający kobietę doprowadzającą mężczyznę do zguby, wykorzystującą swój urok lub pozycję społeczną do manipulowania nim; częsty motyw w sztuce modernizmu
(wł. grottesca) – estetyka oparta na połączeniu w obrębie jednego dzieła elementów sprzecznych, np. komizmu i tragizmu, i przejaskrawieniu elementów świata przedstawionego
(gr. matēr – matka, arche – władza, początek) – ustrój polityczny i społeczny, w którym władza sprawowana jest przez kobiety; pojęcie używane najczęściej w badaniach nad strukturą pierwotnych społeczeństw
(stgr. mĩsos – nienawiść, gynḗ – kobieta) – nienawiść, antypatia względem kobiet, przekonanie o tym, że płeć żeńska jest gorsza; zazwyczaj podszyte lękiem przed cielesnością kobiet lub traumatycznymi doświadczeniami doznanymi za ich sprawą
(gr. patriarkhēs) – ustrój polityczny i społeczny, w którym władza sprawowana jest przez mężczyzn