Walka o vivente rege

Wojny ze Szwecją i Rosją doprowadziły prawie do zagłady Rzeczypospolitej. W sytuacji, gdy obce wojska zajęły terytorium niemal całego kraju, władza centralna okazała się niewydolna. Zrywane sejmy uniemożliwiały podjęcie ważnych decyzji, istniały problemy z uchwaleniem podatków i wystawieniem wojska. Ponoszone klęski uświadomiły społeczeństwu słabość ustroju państwa i postawiły na porządku dziennym potrzebę jego reformy. Głównymi jej propagatorami stała się para królewska: Jan Kazimierz i Ludwika Maria Gonzaga. Proponowali oni ograniczenie liberum vetoliberum vetoliberum veto, wydelegowanie stałej rady, składającej się z senatorów i posłów, która miała sprawować władzę bieżącą, uchwalenie stałego cła i akcyzy oraz wprowadzenie elekcji za życia króla (elekcji vivente regeelekcja vivente regeelekcji vivente rege). Wokół tej ostatniej reformy skupiły się największe wysiłki pary królewskiej. Zamierzała ona osadzić na tronie Henryka Juliusza de Bourbon, księcia d’Enghien, który miał poślubić siostrzenicę Ludwiki Marii. Plany te zostały opracowane w porozumieniu z dworem francuskim.

R17uwpFv5rkEE

Ilustracja przedstawia młodą kobietę ubraną w długą, rozłożystą, srebrną suknię z bufiastymi rękawami i głębokim półokrągłym dekoltem. Na ramionach kobieta ma długi płaszcz, a na szyi sznur krótkich pereł. Kobieta ma długie, ciemne i kręcone włosy układające się w pukle. Obok kobiety na podwyższeniu pokrytym czerwonym suknem jest korona i berło. W tle widać mury miasta i szczyty gór.

R1HNrrY9P3IxE

Ilustracja przedstawia małą dziewczynkę ubraną w szaty zakonne - habit, stojącą na balkonie na tle zachodzącego słońca. Dziewczynka w jednej ręce trzyma białą lilię a w drugiej krucyfiks. W oddali widać wzgórza.

Rzeź polsko‑polska

Plany królewskie przeprowadzenia elekcji vivente rege spotkały się jednak z oporem opozycji, na czele której stał dotychczasowy stronnik dworu, hetman polny koronnyhetman polny koronnyhetman polny koronny Jerzy Sebastian Lubomirski.

RFH5au0nsbd741

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę o krótkich włosach i gęstych wąsach, ubranego w ciemną zbroję. Przez ramię mężczyzny przerzucona jest czerwona, szeroka szarfa. W lewej dłoni mężczyzna dzierży zdobioną laskę, a prawą opiera na postumencie.

Był on politykiem o wielkich ambicjach, które pchały go do porozumiewania się z obcymi potęgami, z cesarstwem i Brandenburgią. Jako przeciwnik proponowanych przez dwór królewski reform, głównie elekcji vivente rege, szybko stał się wyrazicielem nastrojów średniej szlachty – przede wszystkim z Wielkopolski i Małopolski – która występowała w obronie ustroju Rzeczypospolitej i była przeciwna reformom królewskim, widziała w nich bowiem próbę zamachu na własne prerogatywy. Lubomirski w walce politycznej wykorzystał też niezadowolenie ciągle nieopłacalnego wojska. Przeciwko hetmanowihetmanhetmanowi jako przywódcy opozycji dwór podjął kroki, które jak pisał jeden z historyków: „nie tylko drażniły dumę magnata, ale narażały na szwank jego fortunę i zagrażały jego życiu”*. W 1664 r. marszałekmarszałek wielki koronnymarszałek został postawiony przed sądem sejmowymsąd sejmowysądem sejmowym, którego wyrokiem skazano go na utratę tytułów i wszystkich dóbr. Stało się to preludium do wojny domowej. Lubomirski zbiegł na Śląsk, gdzie rozwinął szeroką działalność dyplomatyczną, mającą na celu zyskanie poparcia obcych mocarstw przeciwko planom królewskim wprowadzenia na tron Rzeczypospolitej kandydata francuskiego.

Indeks górny *J.A. Gierowski, Wielka Historia Polski. Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648 -1763), Kraków 2001, s. 105. Indeks górny koniec^{*J.A. Gierowski, Wielka Historia Polski. Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648 -1763), Kraków 2001, s. 105.}

Początkowo walka między oboma obozami: królewskim i rokoszan z byłym hetmanem na czele rozgrywała się na forum sejmów. W 1666 r. rozpoczęły się jednak działania wojenne. Lubomirski, mający słabszą i mniej liczną armię, unikał bezpośredniego starcia, stąd często pierwszą fazę rokoszurokoszrokoszu nazywa się „tańcem gonionym”. Ostatecznie do bitwy doszło w okolicach Inowrocławia, pod Mątwamibitwa pod Mątwamipod Mątwami.

Jan Sobieski, który uczestniczył w niej po stronie królewskiej, tak pisał do swojej żony Marysieńki:

Bitwa pod Mątwami z punktu widzenia politycznego zakończyła się klęską obu stron. Od Lubomirskiego zaczęły się odsuwać masy szlacheckie. Szlachta traktowała to wystąpienie w kategoriach demonstracji zbrojnej, wstrząsnął nią również krwawy wynik tego starcia. Walczące strony podpisały ugodę: były hetman utracił godności i miał udać się na wygnanie, ale odzyskał dobra dziedziczne. Król natomiast zobowiązał się, że odstąpi od projektów przeprowadzenia elekcji vivente rege, nie zrealizował więc ważnego dla niego planu.

Niesławna abdykacja

Jednak konflikt wewnętrzny nie zakończył się wraz z zawarciem ugody. Lubomirski ponoć zamyślał jeszcze podjąć starania o odzyskanie utraconych godności, ale przeszkodziła mu w tym śmierć. W tym samym roku zmarła też jego główna antagonistka, niedomagająca od jakiegoś czasu Ludwika Maria Gonzaga. Królowa miała wielki wpływ na politykę dworu i samego Jana Kazimierza, którego nieraz żartem porównywano do słonia prowadzonego przez Etiopczyka. Bez niej władca poczuł się osamotniony i zagubiony w meandrach spraw politycznych, do których nigdy nie czuł specjalnego przekonania. Po śmierci żony Jan Kazimierz przestał zajmować się sprawami publicznymi i popadł w stan depresji. Decyzja o abdykacji wypływała więc z charakteru władcy. Mimo oporu społeczeństwa szlacheckiego i senatorów, uważających abdykację za akt obraźliwy dla Rzeczypospolitej, 16 września 1668 r. król na posiedzeniu obu izb sejmowych zwrócił swój dyplom elekcyjny, zrzekając się tym samym tronu.

Janowi Kazimierzowi przyszło panować w bardzo trudnych czasach, w okresie największego kryzysu wewnętrznego i zewnętrznego. Choć nie był to władca pozbawiony pewnych talentów (niektórzy uważają go nawet za jednego z najwybitniejszych monarchów zasiadających na tronie Rzeczypospolitej), to jednak jego panowanie na zawsze zostało skojarzone z początkiem upadku znaczenia międzynarodowego kraju i konfliktami wewnętrznymi.

RIGETonTYbupL

Ilustracja przedstawia grupę kilkudziesięciu mężczyzn zebranych w sali tronowej wokół siedzącego na tronie króla. Za nim na podwyższeniu stoi dostojnik kościelny, który trzyma w dłoniach kartkę papieru.

Niefortunny wybór

Jan Kazimierz nie miał potomka, wraz z jego abdykacją wygasła więc dynastia Wazów, od przeszło osiemdziesięciu lat w osobach trzech swoich przedstawicieli sprawująca władzę nad Rzecząpospolitą. Kraj stanął zatem w obliczu konieczności wyboru nowego monarchy. Spośród kandydatów wielkie szanse miał Filip Wilhelm, książę neuburski promowany przez Ludwika XIV, czy Karol Lotaryński popierany przez Habsburgów. Wydawało się, że główna rywalizacja na polu elekcyjnym rozegra się właśnie między nimi. Kandydatura moskiewska (cara Aleksego I lub jego syna Fiodora), mimo że liczyła się poważniej niż kiedykolwiek, miała mniejsze szanse. Podobnie jak w czasie pierwszej elekcji pojawiła się kandydatura tzw. Piasta. Zyskała ona zwolenników głównie wśród tych, którzy w wyborze władców zagranicznych upatrywali przyczynę nieszczęść Rzeczypospolitej. Sejm elekcyjny miał bardzo burzliwy przebieg. W ten sposób opisał go pamiętnikarz Jan Chryzostom Pasek:

W końcu wybór padł na syna przedwcześnie zmarłego bohatera walk z Kozakami, Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Ten ostatni był zaskoczony wyborem na godność, o którą wszak nie zabiegał. Jan Chryzostom Pasek napisał, że dowiedziawszy się o woli szlachty, „skurczył się w sobie, nic nie mówił”. Wielu uznało ten wybór za pomyłkę, a sam elekt – za nienadającego się do sprawowania tak zaszczytnej funkcji. Rozpoczęło się panowanie naznaczone konfliktami wewnętrznymi i zewnętrznymi.

RQ29QfalCkK3h

Ilustracja przedstawia grupę kilkuset mężczyzn zebranych w dużej sali. Część z nich stoi na balkonach. Na podwyższeniu, na tronie siedzi król, a obok niego dostojnicy kościelni.

Słownik

Słowa kluczowe

rokosz, Jerzy Sebastian Lubomirski, Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki, Rzeczypospolita Obojga Narodów, polityka wewnętrzna Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia

M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009.

U. Augustyniak, HIstoria Polski 1572–1795, PWN, Warszawa 2008.

J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), Oficyna Wydawnicza, Kraków 2001.

W. Kłaczewski, Jerzy Sebastian Lubomirski, Ossolineum, Wrocław 2002.

J. Bartoszewicz, Elekcja Michała Korybuta, w: Studja historyczne i literackie, t. 2, Kraków 1881.

A. Przyboś, Michał Korybut Wiśniowiecki 1640–1673, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2007, seria: Władcy Polscy.

J.A. Gierowski, Wielka Historia Polski. Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648 -1763), Kraków 2001.