Bogactwo formy, obfitość treści

Sztukę baroku cechuje wielotorowość: mnogość podejmowanych tematów i sposobów realizacji, zależnych nie tylko od kraju, w którym żyli artyści, ale także od okresu, w którym tworzyli.

Malarze baroku, np. Michelangelo Merisi da Caravaggio, Pieter Paul Rubens, Anton van Dyck, Rembrandt van Rijn czy Diego Rodríguez de Silva y Velázquez sięgali głównie po tematykę religijną i mitologiczną. Zdarzało się, że stawała się ona pewnego rodzaju pretekstem do przedstawień kobiecego aktu. Piękno nagiego ciała interpretowali malarsko m.in. Rembrandt, Velásquez i przede wszystkim Rubens. Akty jego autorstwa dały początek określeniu „rubensowskie kształty” dla opisu pełnych sylwetek kobiecych.

RpLOVOhe849Oz

Obraz przedstawia łąkę pośród drzew, na której znajduje się grupa półnagich, młodych kobiet. Tematyką obrazu jest mit o Parysie, który rozstrzyga spór pomiędzy Ateną, Afrodytą a Herą o to, która z bogiń powinna otrzymać jabłko z napisem "dla najpiękniejszej". Na pierwszym planie Parys podpierający przyglądający się kobietom. Ubrany jest w szatę ozdobioną zwierzęcą skórą. U jego boku stoi Hermes, posłaniec bogów. Przy hełmie i stopach przyczepione ma skrzydła. W prawej ręce trzyma kaduceusz, laskę, na której splecione są dwa węże. Natomiast w prawej dłoni ma jabłko. Pierwszą kobietą, od lewej strony, jest Atena. Hełm i tarcza leżą u jej stóp. Część jej ciała pokryta jest zwiewnym materiałem. Reszta ciała naga. Następną boginią jest Afrodyta. Na prawym przedramieniu ma bransoletę wysadzaną kamieniami, a na głowie koronę. Przy jej lewej nodze stoi Eros. Kobieta po prawej stronie to Hera. Stoi tyłem. W ręku trzyma szatę ozdobioną wstęgą. Przy jej nodze stoi paw. Na drugim planie na pastwisku owca. Malarz uchwycił pochmurne niebo oraz drzewa. Szaty oraz ciała kobiet kontrastują z resztą obrazu.


Tematyce religijnej i mitologicznej hołdował także francuski malarz Nicolas Poussin. W jego twórczości nie brakowało przedstawień alegorycznych, opowiadających historię. W epoce baroku popularne było również malarstwo portretowe, podkreślające cielesne atrybuty portretowanych. Próbom realistycznego przedstawienia postaci towarzyszyły reprezentacje w znacznym stopniu wyidealizowane. Podobne przykłady odnajdziemy w poezji tamtego czasu. Afirmacja zmysłowości i kobiecego piękna były często tematami utworów Jana Andrzeja Morsztyna.

Barokowa stylistyka inspiruje także współczesnych twórców. Bogactwo formy, bujne kształty postaci kobiecych w dynamicznych ujęciach, a przede wszystkim zmysłowość obecna na obrazach Rubensa stała się tematem jednego z wierszy Wisławy Szymborskiej:

Opisowy charakter wiersza Wisławy Szymborskiej dopełnia obecna w utworze ironia. Próba oddania barokowego stylu za pomocą słów staje się w Kobietach Rubensa przewrotną oceną przedmiotowego sposobu traktowania postaci portretowanych przez flamandzkiego mistrza.

Światło i cień

Włoski malarz Caravaggio i jego naśladowcy w szczególny sposób kształtowali kompozycję obrazu, operując wyrazistym, mocnym światłem, wydobywającym najważniejsze elementy przedstawienia. Ten sposób ujęcia kompozycji nazywamy luminizmemluminizmluminizmem.

U caravaggionistów główne postaci tworzące scenę wydobywane są światłem z ciemnego, mrocznego, niemal pozbawionego szczegółów tła. Kompozycja malarska bazuje tu więc nie tyle na samym świetle, ile na kontraście światła i cienia, jasnych i ciemnych barw. Ten szczególny rodzaj luminizmu nazywany jest tenebryzmemtenebryzmtenebryzmem, od łacińskiego słowa tenebrae, oznaczającego mrok. Tenebryzm jest obecny także w dziełach innego artysty tworzącego w tym okresie, Rembrandta.

Do słynnego obrazu Rembrandta, Lekcji anatomii doktora Tulpa, nawiązuje w swoim utworze współczesny poeta Stanisław Grochowiak:

Poeta w szczególny sposób starał się oddać właściwy stylowi Rembrandta światłocień. Świecenie wnętrza koresponduje z wyeksponowanym na obrazie ciałem poddawanym badaniu. Z kolei obecny w dziele flamandzkiego malarza mrok Grochowiak utożsamia z porą dnia i roku.

Marność nad marnościami

Malarze holenderscy, tacy jak Frans Snyders, Jan Fyt czy Pieter Claesz, malowali martwe natury w typie vanitas, nawiązujące do przemijalności czasu i ostatecznej śmierci każdego stworzenia. W kompozycjach tych pojawiały się nie tylko martwe zwierzęta, owady, owoce w różnych stadiach dojrzewania, kwiaty (rozkwitające - w pełnym rozkwicie - przekwitające), ale też pojedyncze obiekty, które symbolizowały ulotność chwili bądź śmierć. Mogły się wśród nich znaleźć np.  instrumenty muzyczne, czaszka, klepsydra, muszla.

R4GFfeLYmSECh

Obraz przedstawia martwą naturę. Na blacie, w centralnym miejscu, leży martwy zając, na nim martwy ptak. Głowa zająca zwisa z blatu. Po prawej stronie na półmisku homar. Za homarem w prawym górnym rogu kosz z winogronami. Po lewej stronie obrazu pojemnik miedziany z warzywami - wyróżniają się szparagi i karczochy.

RzbG8oykllc0C

Obraz przedstawia martwą naturę. Stół nakryty obrusem. Na stole trzy talerze. Na jednym rozkrojony okrągły pasztet, na drugim rozkrojona cytryna, na trzecim małże. Pomiędzy talerzami na obrusie leżą rozłupane włoskie orzechy, pokrojone pieczywo i nóż. Po prawej stronie obrazu półmisek z winogronami i jabłkami. Następnie w wyższym naczyniu siedzi martwy indyk. Ma na sobie pióra. W dziobie trzyma biały kwiatek. Obok indyka stoi kielich z napojem. Po lewej stronie zdjęcia na stole wysoki dzbanek.

R1Zp7V5J77txB

Obraz przedstawia martwą naturę. Na obrazie stół nakryty obrusem. Na stole leżą zając, na nim i obok niego martwe ptaki. Po prawej stronie duży kosz z różnymi owocami. Z kosza małpa wybiera owoce. Szczerzy zęby, ma głowę skierowaną w prawą stronę - w stronę kota, który stoi tuż za nią. Na szczycie kosza z owocami siedzi wiewiórka i coś je. Po lewej stronie obrazu obok martwego ptactwa karczoch, szparagi, na półmisku owoce.

R13rzRgqDovDk

Obraz przedstawia martwą naturę. Obraz - na pierwszym planie znajduje się czaszka. Leży na stercie kart. Kartki stanowią całość i tworzą książkę. Obok czaszki, po prawej stronie, leży pióro. Na obrazie widnieje także przewrócony kielich i zegarek - po lewej stronie obrazu. Zegarek otacza wstążka, na której jest zawieszony kluczyk. Po lewej stronie dopalona świeczka, z której unosi się dym.

Motyw vanitas był również obecny w literaturze okresu baroku. Jednym z poetów, którzy sięgali do niego szczególnie chętnie, był Daniel Naborowski.

Refleksyjność utworu Naborowskiego jest niemal nie do odtworzenia na płótnie. Motyw vanitas funkcjonuje tu w inny sposób niż w malarstwie, przywołany dzięki starannie dobranym środkom stylistycznym: wyliczeniu składającym się z jednosylabowych wyrazów, kontrastom i oksymoronom (kolebka grobem, matka ich mogiła).

Piękno dnia powszedniego

Na szczególną uwagę zasługuje twórczość Jana Vermeera van Delft, który specjalizował się w przedstawianiu scen rodzajowych. Większość z nich ma intymny, domowy nastrój. Warto pamiętać, że sceny malowane we wnętrzach są bardzo charakterystyczne dla malarstwa niderlandzkiego – przedstawiają zwykłe, codzienne czynności, których widz staje się przypadkowym świadkiem. Obrazy Vermeera emanują spokojną atmosferą, a przedstawione na nich postaci są statycznie, skupione na wykonywanej czynności.

RznPXHf0CcRXO

Obraz przedstawia pomieszczenie, w którym przed otwartym oknem stoi dziewczyna i czyta list. Kobieta przedstawiona jest z lewego profilu, ale jej twarz odbija się w szybach okna. Ma spięte włosy z tyłu, ubrana jest w suknię. Na pierwszym planie znajduje się stół, na nim rozłożony i udrapowany bogato zdobiony obrus, wyglądem przypominający dywan. Stoi na nim misa z brzoskwiniami i jabłkami. Z prawej strony zwisa kotara, rozwieszona na drążku, biegnącym wzdłuż górnej krawędzi płótna. Przy oknie zawieszona jest zasłona.

RtWV4hfVei4iz

Obraz przedstawia kobietę – służącą stojącą w pobliżu okna (okno jest po lewej stronie obrazu). Dziewczyna, znajdująca się w centralnej części obrazu, przelewa mleko z dzbana do garnka, stojącego na stole. Służąca ma na sobie suknię i chustę. Spod warstwy sukni, podniesionej nieco do góry, wyłania się kolejna szata. Wzrok spuszczony w dół. Na stole przykrytym zielonym obrusem, za którym stoi, znajduje się koszyk z chlebem, pieczywo, dzban i tkanina. Na ścianie w tle wisi kosz i metalowe naczynie. Na podłodze po lewej stronie dziewczyny stoi ogrzewacz do stóp.

Obrazy twórców niderlandzkich stały się tematem wiersza Adama Zagajewskiego pt. Malarze Holandii. Nawiązuje on do czterech popularnych gatunków malarstwa tego okresu, rekonstruując codzienne życie mieszczan uwiecznionych na XVII‑wiecznych obrazach niderlandzkich mistrzów.

Adam Zagajewski w swoich utworach niejednokrotnie przywołuje mistrzów różnych dziedzin: poetów, filozofów, kompozytorów, a także malarzy. W wierszu Mistrzowie Holandii miniony świat namalowany przez niderlandzkich artystów postrzegany jest jako niedościgniony wzór dla przyszłych pokoleń twórców, ale też jako niezwykła tajemnica piękna życia skrywana w relacjach międzyludzkich, najprostszych sprzętach, mijających chwilach codzienności.

Słownik