Czy zło jest problemem filozoficznym?

R1wqPjzl6MIf61

Ilustracja przedstawia maszynę złożoną z kół zębatych i rynienek, przez które płynie woda. Obieg wody jest zamknięty, mechanizm napędza się samoczynnie.

W otaczającym nas świecie istnieje zło, które może przybierać formę morderstw, złośliwości, kłamstwa, a także przejawiać się pod wieloma innymi postaciami. Czy jednak stanowi ono problem filozoficzny? Na odpowiedź naprowadziło cię już, być może, wprowadzenie do lekcji. Św. Augustyn dziwi się w swoich tekstach, jak to możliwe, że w świecie stworzonym przez Boga istnieje zło. Jego zdziwienie, które prowadzi go do metafizycznegometafizykametafizycznego pytania o naturę rzeczywistości, a pośrednio – również do pytania o naturę człowieka (antropologia filozoficznaantropologia filozoficznaantropologia filozoficzna), jest bez wątpienia zdziwieniem filozoficznym.

Zdziwienie Augustyna ma swoje źródło w zajmowanej przez niego, teistycznej perspektywie. Jeśli Bóg jest przyczyną wszystkiego, co istnieje, może się wydawać, że powinien być również przyczyną istniejącego w świecie zła. Zarazem jednak jest dla niego nie do pomyślenia, aby Bóg miał stworzyć zło – wszak jest On absolutnym dobrem. Bóg i zło to całkowicie nieprzystające do siebie porządki. W tej sprzeczności tkwi geneza koncepcji zła sformułowanej przez Augustyna.

Nasze dotychczasowe rozważania mogą stworzyć wrażenie, że zło jest czymś problematycznym tylko wtedy, gdy rozważa się je z perspektywy teistycznej. Jednak pytania o to, czy zło leży w ludzkiej naturze, czy też jest czymś jej przeciwnym oraz o to, dlaczego ludzie postępują źle, są równie istotne dla ateisty. Ateizm nie jest bowiem prostą negacją teizmuteizmteizmu, lecz również stanowiskiem negującym samą ważność problemu istnienia Boga. Inaczej mówiąc, ateizm rozważa zło w całkowitym oderwaniu od kwestii istnienia Boga, która – jak widać to u Augustyna – jest punktem wyjścia teistycznej refleksji nad złem.

Podział Leibniza pozwoli nam odróżnić od siebie dwa zagadnienia, którymi będziemy zajmować się w dalszej części tej lekcji. Zło można rozpatrywać jako element bytu (zło metafizyczne) lub jako aspekt działania, które podejmuje człowiek (zło moralne). W pierwszym przypadku zasadnicze pytanie dotyczy kwestii, czy zło istnieje w świecie jako realnie działająca siła lub substancjasubstancjasubstancja, zaś w drugim – dlaczego człowiek postępuje źle.

Koncepcje zła metafizycznego

Zacznijmy od postawionego przez Augustyna pytania o istnienie zła metafizycznego. Oto zaproponowane przez niego rozwiązanie:

Rsqvrmh8dBALr1

Ilustracja przedstawia złoty krzyż z czerwoną różą na środku.

Stając wobec problemu istnienia zła w świecie stworzonym przez Boga, Augustyn twierdzi, że zło nie istnieje. Jest to logiczne następstwo założenia, że skoro Bóg jest przyczyną wszelkiego bytu, to wszystko, co istnieje, musi być dobre. Zło nie istnieje zatem realnie, lecz jedynie względnie – jako brak dobra. Fakt, że pewne rzeczy są gorsze od innych również znajdują swoje uzasadnienie – okazuje się bowiem, że istnienie rzeczy, które uważamy za złe ma swój sens, którego nie pojmujemy. Pełnią one swoją rolę w ustanowionym przez Boga porządku świata.

Tropem tej myśli idzie wspomniany już wcześniej XVII‑wieczny filozof niemiecki Gottfried Wilhelm Leibniz (1646‑1716). Był on przekonany, że świat stworzony przez Boga – istotę najdoskonalszą – musi być najlepszy z możliwych. Jeżeli więc istnieje w nim jakieś zło, to tylko jako element jego ustanowionej przez Boga harmonii. W rozumieniu Leibniza w świecie nie mogłoby nie być zła, ponieważ jest ono warunkiem wolności – o ile istnieje zło, człowiek może czynić dobro.

Wywodzącemu się od Augustyna poglądowi, że zło jest brakiem dobra, przeciwstawia się stanowisko, zgodnie z którym jest ono substancją lub też realnie działającą w świecie siłą. Źródło myśli o realnym istnieniu zła można znaleźć w neoplatonizmie. Według neoplatoników, cały byt jest emanacją Prajedni. Tworzy on hierarchię doskonałości, na szczycie której znajduje się pierwsza hipostazahipostazahipostaza – świat ducha. Świat materii, który jest ostatnim stopniem bytu, nie ma w sobie nic z dobra, którego Prajednia udziela kolejnym hipostazom. Zło istnieje zatem w świecie pod postacią materii.

Pokrewne stanowisko w kwestii zła metafizycznego zajmowali gnostycygnostycygnostycy oraz manichejczycymanicheizmmanichejczycy. Uważali oni, że czynnikiem zła w świecie jest materia. Myśl, że dobry Bóg nie może być przyczyną zła prowadziła ich do dualizmudualizmdualizmu. Uważali oni mianowicie, że świat jest areną zmagań dwu sił – światła i ciemności. Istnieje również nie jeden, lecz dwóch bogów – dobry i zły, który jest twórcą materii.

Koncepcje zła moralnego

Odpowiedź na pytanie, dlaczego ludzie postępują źle, pojawia się w dialogu filozoficznym Augustyna pod tytułem O wolnej woli:

Augustyn jest autorem stanowiska, według którego przyczyną zła moralnego jest wolna wola (woluntaryzmwoluntaryzmwoluntaryzm). Mówiąc inaczej, to od decyzji człowieka zależy, czy postąpi dobrze czy źle. Nie rozumiał on jednak wolności w nowoczesnym, indywidualistycznym sensie. Była ona ograniczona w szczególności dwoma poglądami. Po pierwsze, to nie człowiek, lecz Bóg był źródłem norm moralnych (etyka heteronomicznaheteronomiczna (etyka)etyka heteronomiczna). Wolność człowieka polega więc w gruncie rzeczy na możliwości wyboru między zwróceniem się ku Boga a odwróceniem się od Niego, czyli grzechem. Po drugie, ważnym elementem doktryny Augustyna była nauka o predestynacji, zgodnie z którą, człowiek jest przeznaczony do dobra lub zła. Choć Augustyn jest tym filozofem, który powiązał zło moralne z wolną wolą człowieka, to rozumiał on wolność w kontekście swojej teocentrycznejteocentryzmteocentrycznej filozofii.

Do woluntarystycznej etyki Augustyna nawiązał w XVIII wieku niemiecki filozof Immanuel Kant (1724‑1804). Istnienie Boga, które u Augustyna było niezaprzeczalnym faktem, fundamentem wszelkiej wiedzy, nie może być, według Kanta, dowiedzione w sposób racjonalny. Bóg okazuje się zatem postulatem ludzkiego rozumu, który nadaje sens moralności i podejmowanym przez jednostkę wyborom etycznym. Człowieka zaś można rozpatrywać na dwa sposoby – jest on zarazem częścią przyrody, którego działanie determinują jej prawa, jak i rzeczą samą w sobie, która w swoim postępowaniu kieruje się wolnością (autonomia woli). 

Działanie człowieka związane jest obiektywnym prawem moralnym, lecz to sam człowiek jest jego źródłem (etyka autonomicznaautonomiczna (etyka)etyka autonomiczna). Najwyższe prawo moralne nazywa Kant imperatywem kategorycznym, który przybiera formę ogólnego nakazu. Kant przedstawił dwie formuły imperatywu kategorycznego. Pierwsza z nich brzmi:  Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz chcieć, żeby stała się powszechnym prawem, zaś druga: Postępuj zawsze tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jak też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy  tylko jako środka(1).

W każdej sytuacji wyboru, człowiek staje więc wobec prawa moralnego, które wywodzi się z jego rozumu. Jego niczym niezdeterminowana wola może podporządkować się prawu – wybrać dobro, lub też złamać ten najwyższy nakaz. Tę stale istniejącą w człowieku możliwość postąpienia wbrew imperatywowi kategorycznemu nazywa Kant radykalnym złem.

Zło moralne jest w tej koncepcji bezpośrednio powiązane z wolnością. Poprzez przekonanie o autonomii ludzkiej woli oraz umocowanie prawa moralnego w ludzkim rozumie, Kant zrywa z koncepcją predestynacji i czyni człowieka całkowicie odpowiedzialnym zarówno za dobro, jak i za zło, które czyni. 

Historia XX‑wieku odsłoniła przed filozofią problem zła w nowym, skrajnym wymiarze. Wydaje się bowiem, że Holocaust, obozy koncentracyjne i inne manifestacje zła, które miały miejsce w związku z powstaniem totalitarnych systemów politycznych, przekraczają nie tylko możliwości ludzkiemu rozumu, ale również wyobraźni. 

R1XRfZOy3Ksf51

Zdjęcie przedstawia starszą kobietę. Ma siwe włosy, pociągłą twarz ze zmarszczkami oraz ciemny strój z perłami na szyi.

Hannah Arendt (1906‑1975), która łączyła w swojej pracy problematykę historyczną i polityczną z filozofią, była przekonana, że woluntaryzm nie wystarcza do stworzenia etycznej refleksji dotyczącej totalitaryzmu. Totalitarne panowanie, posługując się terrorem i ideologią, dąży bowiem do całkowitego ubezwłasnowolnienia jednostki.

Innymi słowy, w kontekście totalitarnym nie może być mowy o tym, by człowiek w podejmowaniu decyzji kierował się wolnością. Arendt zmienia więc wyznaczoną przez Kanta optykę postrzegania zła moralnego. U niemieckiego filozofa zło było świadomym wyborem człowieka, który sam decyduje się na złamanie prawa moralnego. Tymczasem, zdaniem Arendt, współczesne zło utraciło ów demoniczny wymiar. Stało się złem banalnym, konsekwencją bezrefleksyjnych działań ludzi poddanych totalitarnemu panowaniu.

Słownik