Przeczytaj
Pytanie o źródła wiedzy jest jednym z głównych pytań epistemologicznychepistemologicznych. W dziejach filozofii ukonstytuowały się różne stanowiska odpowiadające na pytanie o związek wiedzy i władz poznawczychwładz poznawczych – empiryzm genetyczny, stanowisko mówiące, że wyłącznym lub głównym źródłem wiedzy jest doświadczenie, oraz racjonalizm genetyczny, stanowisko mówiące, że źródłem wiedzy jest aktywność umysłu. Filozofowie odróżniali przy tym dwa rodzaje doświadczenia – zewnętrzne, w którym są dane zmysłowe percepcje przedmiotów, oraz wewnętrzne, w którym dzięki czemuś w rodzaju „wewnętrznego zmysłu” dane są nasze akty psychiczne.
Racjonalizmowi genetycznemu towarzyszyło stanowisko natywistycznenatywistyczne, zgodnie z z którym umysł ludzki zawiera wrodzone pojęcia lub przekonania, natomiast empiryzmowi genetycznemu — antynatywistyczneantynatywistyczne, mówiące, że umysł nie zawiera żadnych wrodzonych treści.
Z jakich władz poznawczych powinniśmy więc korzystać, by poznanie nasze było owocne? Jeżeli odwołać się do przykładu z wprowadzenia, to, na pierwszy rzut oka, praca każdej z władz poznawczych doprowadziła do identycznego wniosku.
Bliższe spojrzenie uwidoczni jednak różnicę – w przypadku pierwszej metody, która ma charakter empiryczny (aposterioryczny), wiemy z pewnością, że istnieje 8 wariantów rozmieszczenia trzech kociąt w dwu koszykach. Czy jednak będzie tak samo w przypadku trzech guzików i dwu pudełek? Jeżeli ściśle trzymać się tego, czego doświadczyliśmy, to nie wiemy, czy na pewno tak będzie, ponieważ rozmieszczenie guzików nie było przedmiotem naszego doświadczenia. Możemy oczywiście uogólnić nasze doświadczenie z kociąt na guziki i inne obiekty, ale czy otrzymamy w ten sposób wiedzę pewną?
Widzimy, że poszczególne sposoby poznania mają ograniczenia, które odegrały istotną rolę w w sporze między racjonalizmem a empiryzmem w w filozofii nowożytnej XVII i XVIII wieku. Nowożytni aprioryści przyjmowali, że czysty, tj. niezmącony doświadczeniem i i metodyczny umysł jest w w stanie wywieść z z siebie samego pełną wiedzę o bycie oraz zasadach, które nim rządzą. Pisze Spinoza:
EtykaKto posiada ideę prawdziwą, – pisze Spinoza – ten wie zarazem, że posiada ideę prawdziwą i i nie może wątpić o o prawdziwości rzeczy”.
Źródło: Baruch Spinoza, Etyka, t. II, tłum. I. Myślicki, Warszawa 1999.
Umysł posługuje się przy tym racjonalną intuicją i i dedukcją, sięgając do pojęć wrodzonych. Twórca nowożytnego racjonalizmu R. Descartes był przekonany o tym, że w granicach poznania leży nie tylko substancja i i Bóg, ale także istota rzeczy (ciał):
Medytacje o pierwszej filozofii(…) samych ciał nie ujmuję właściwie za pomocą zmysłów albo za pomocą zdolności wyobrażania, lecz za pomocą samego rozumu (intellectu), i że nie dzięki temu się je ujmuje (percipi), że się ich dotyka albo że się je widzi, lecz tylko dzięki temu, że się je rozumowo pojmuje (intelligantur)”.
Źródło: Rene Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, tłum. M. Ajdukiewiczowa, Kraków 1958.
Filozofowie nowożytnej szkoły empirystycznej uważali za źródło wiedzy doświadczenie (wewnętrzne i zewnętrzne). Pisał J. Locke:
Rozważania dotyczące rozumu ludzkiegoZałóżmy zatem, pisał J. Locke, że umysł jest, jak to się mówi, czystą kartą (...…) Skąd bierze się w umyśle cały materiał dla rozumu i i wiedzy? Odpowiadam na to jednym słowem: z doświadczenia (…)”.
Źródło: John Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, tłum. B. Gawęcki, Warszawa 1955, s. 119–120.
Pozostawało rozstrzygnąć, które z tych wypełniających umysł treści miały wartość poznawczą.
W szczegółowych badaniach filozofów reprezentujących zarówno empiryzm, jak i racjonalizm szybko uwidoczniły się kłopoty. Wynikały one z oczekiwań nakładanych przez filozofów na wiedzę, która miała być pewna, ogólna i przedmiotowa, czyli dotyczyć świata istniejącego realnie poza umysłem. Jednak w świetle jednostronności każdej ze szkół oczekiwania te okazały się trudne do zrealizowania. Racjonaliści nie potrafili przekonująco dowieść, że w umyśle każdego człowieka istnieje taki sam zasób wrodzonych pojęć. Kłopot sprawiało im również wykazanie, że treści znajdywane w rozumie odnoszą się do realnego, pozaumysłowego świata i dlatego traktowano ich postawę jako dogmatyczną. Z kolei empiryści nie potrafili na gruncie swoich założeń przekonująco wykazać możliwości wiedzy pewnej.
Napotkane kłopoty rozbudziły potrzebę ponownego krytycznego przemyślenia procesu poznania i ponownego zapytania, jaką wiedzę przynosi nam aktywność każdej z obu władz poznawczych. Immanuel Kant, który u schyłku Oświecenia podjął się tego zadania, ujął proces poznania w oryginalnej syntezie rozwiązań empirystycznych i racjonalistycznych, przekraczając jednostronność obu szkół. Aktualnie większość interpretacji procesu poznania unika jednostronności i widzi w tym procesie miejsce dla obu władz poznawczych.
Słownik
pogląd negujący tezę natywistyczną i traktujący umysł jako „czystą tablicę”
(od gr. episteme – wiedza, rozumienie) lub gnoseologia (od str. gnosis – poznanie) – dział filozofii zajmujący się problemami poznania
(łac. nativus – wrodzony) pogląd filozoficzny, zgodnie z którym w umyśle człowieka istnieją wrodzone treści poznawcze
właściwości i dyspozycje, które aktywizuje człowiek w procesie poznania; w filozofii wyróżnia się na ogół dwie władze poznawcze: rozum (intelekt) oraz zmysły, choć istnieją też próby szerszego rozumienia władz poznawczych