Tło historyczne

Doktryna

W ramach szerokiej i zróżnicowanej doktryny postmodernizmu można, uogólniając, wyróżnić kilka zasad, które pozostają wspólne temu nurtowi. Przede wszystkim postmodernistyczny świat to świat zbudowany z obrazów czy idei zawsze niosących ze sobą bagaż znaczeniowy. Owa warstwa semantyczna pozostaje jednak zakryta i dopiero musi być ujawniona, a to nieuchronnie łączy się z warunkami podmiotowymi, czyli prowadzi w stronę pewnego subiektywizmu. Ważne jest również, że owo odkrywanie znaczeń pozostaje domeną sfery językowej. Dlatego już Jean‑François Lyotard w przywołanej książce Kondycja postmodernizmu próbuje określić – posługując się zaczerpniętym od Wittgensteina modelem gier językowych oraz teorią aktów mowy – coś, co nazywa transformacją zasad gry dla ludzkich działań w zakresie nauki, literatury i sztuki. Opisuje sytuację dwuznaczności wynikającą z tego, że naukowcy‑eksperci próbują pozyskać pełnię wiedzy w ograniczonym obszarze badań naukowych lub aktywności artystycznej, eliminując jako „bezznaczeniowe” pytania, na które odpowiedź jest niemożliwa. Określają zatem granice wiedzy i poznania, a tym samym – granice znaczenia. Działania przekraczająco‑transcendentne podejmują inni, zwani filozofami, którzy zadają pytania transcendujące znaczenie. Lyotard przyjmuje, że wobec tego w zakresie znaczenia zawsze mamy dwuznaczność, a jego funkcja zawiera się w przyjęciu odpowiedniej strategii, a nie odzwierciedlania czegoś „rzeczywistego”. Współcześnie technicyzacja przekształciła wiedzę z charakteru mądrościowego na charakter informacyjny. Wiedza jako informacja wymaga nowych dróg komunikacyjnych, co bezpośrednio wpływa na sytuację społeczną. Przyswajanie wiedzy polega na odpowiednim dopasowywaniu informacji wedle przyjętych reguł tak, aby służyły one pragmatycznej komunikacji. W zasadzie nauka polega na takim modelowaniu informacji – ich znaczenia – aby stały się one akceptowalne, czyli zgodne z przyjętymi regułami. Zdaniem Lyotarda z tego powodu istnieje ścisły związek między językiem, który tworzy naukę, a językiem, który kształtuje sferę publiczno‑polityczną i etyczną. W praktyce te języki się przenikają i powodują np. to, że język i znaczenia nadawane przedmiotom w nauce muszą być transferowane w sferę publiczną, w której ich znaczenie nabiera charakteru przekazu politycznego i moralnego. Zatem nauka została podporządkowana sferze politycznej i państwu, ponieważ ten model rozpowszechniania informacji wymaga wielkich nakładów finansowych oraz skutecznego administrowania. Można z tego wyciągnąć wniosek, że wiedza‑nauka jako informacja w coraz większym stopniu upolitycznia się, gdyż służy realizacji pewnych postulatów społeczno‑politycznych w działającym, wedle przyjętych reguł, obszarze znaczeniowym. Konsekwencją tej sytuacji jest odejście wiedzy od swych filozoficznych korzeni, upodobnienie się do narracyjnego schematu przekazu komunikacyjnego oraz rozczłonkowanie nauki na poszczególne segmenty. Według Lyotarda ten rygorystyczny podział nauki sprzyja coraz bardziej szczegółowej specjalizacji i prowadzi do zaniku metanarracji. Przeważa poruszanie się w różnych obszarach reguł semantycznych, które obligują podmiot do bycia raz adresatem, a innym razem nadawcą. Rozbija to jedność człowieka i jego heterogeniczność. Powoduje stan ciągłego przekształcania, w którym przenosimy się raz za razem w różne obszary znaczeniowe, co w charakterze przypomina grę. Lyotard rozwinął swoją koncepcję o sferę społecznych relacji, m.in. wolności i sprawiedliwości, starając się je określić z perspektywy semantycznej gry. Kwestie te poruszył w kolejnych swoich książkach: Tylko granie z roku 1979 oraz Poróżnienie z roku 1983.

Michel Foucault prezentuje z kolei nurt genealogiczny, nawiązujący do myśli Nietzchego. Foucault próbuje uchwycić istotę dziejów i rozwoju cywilizacji ludzkiej, posługując się metodą genealogiczną, która polega na rezygnacji z poszukiwań i prób objaśniania źródła, natomiast skupia się na analizie i opisie wydarzeń historycznych, krzyżujących się w głównych momentach historii i dających początek nowym epokom, a także nowym porządkom społeczno‑politycznym. Foucault podkreśla, że w dziejowym porządku wyróżnia się pewne aspekty w sztuczny sposób i w oparciu o nie tworzy się fikcję historycznego determinizmu. Na potrzeby owego determinizmu powstają liczne koncepcje, które w istocie mają za zadanie wyjaśnienie stanu współczesnego. Dzieje człowieka i historia wikłają się w kontekst czasowości, które w linearnym porządku wykluczają przygodność i wprowadzają konieczność dziejów. Autor zdecydowanie odrzuca takie myślenie i akcentuje element przypadku oraz nieciągłości historii. Stawia przy tym postulat „kontr‑pamięci” jako przetransponowania historii w zupełnie inny, nielinearny sposób ujmowania czasu. Genealogia w zasadzie unicestwia podmiot, ponieważ jego istotowa ciągłość przerywana jest lukami i nieujmowalnymi w kategoriach determinizmu faktami historycznymi, zatem tożsamość podmiotu „rozpływa się” zupełnie.

W myśli społecznej wspólnota rozumiana jest przez Foucaulta jako więzienie, w którym nadzorca i strażnik pozostaje niewidoczny, dając ułudę wolności. Współcześnie instytucje polityczne oraz władza pozostają nadal przesłonięte i choć ludzie, którzy utracili swoją podmiotową tożsamość, żyją, to stają się przedmiotami coraz bezwzględniejszej kontroli. Autor twierdzi, że sytuację taką umożliwił rozwój technologiczny i coraz lepsze narzędzia indywidualnej inwigilacji, które działają, mimo że pozostają zakamuflowane. Przykładem takiego procesu może być ekspansja wyspecjalizowanych systemów komunikacyjnych i lokalizacyjnych (np. za pomocą GPS‑ów w telefonach komórkowych, komputerach). Istnieje zatem stale rozbudowywany system monitorowania ludzi i zjawisk przez instytucje polityczne, ekonomiczne i społeczne. Zdaniem Foucaulta, współczesne społeczeństwo tkwi w „więziennym kontinuum”, które cechuje stale postępujący nadmiar różnego typu zabezpieczeń, wprowadzanych i akceptowanych pod pozorem poprawiania bezpieczeństwa i komfortu w przestrzeni społecznej, tak samo publicznej i prywatnej. Ludzie w sposób zupełnie niezależny od ich woli i decyzji stają się coraz bardziej poddani nadzorowi, np. przy pomocy konieczności stosowania norm akceptowalnego zachowania. Foucault przedstawił mocno pesymistyczną wizję polityczną, w której nowoczesne państwa, stale i za przyzwoleniem swoich obywateli, wzmacniają kontrolę nad ludźmi i ograniczają w ten sposób ich wolność.

Oponenci

Postmodernizm wywołał gwałtowną krytykę. Podważano epistemologiczne założenia postmodernizmu, czyli przede wszystkim relatywizm etyczny i nieakceptowalność absolutnych zasad. Badacze zasadniczo przyjmują, że krytyka postmodernizmu ma dwa źródła: pierwsze wywodzi się z racjonalizmu, drugie jest religijne. Zwolennicy dominacji rozumu, szukając absolutnych zasad poznania i działania, kwestionują relatywizm poznawczyrelatywizm poznawczyrelatywizm poznawczy postmodernistów w ten sposób, że odwołują się do tradycyjnej krytyki postaw sceptycznychsceptycyzmsceptycznych i sofistycznych. Jeżeli bowiem zgodzimy się z postmodernistami, że należy podważyć wszelkie absolutne i niezmienne zasady, to dochodzimy do aporii. Na przykład, jeśli postmodernista zakłada, że prawda jest relatywna, to popada w sprzeczność, gdyż owo założenie albo samo jest relatywne, a to podważa jego sens (bo wówczas twierdzenie „prawda jest relatywna” samo jest relatywne), albo założenie to nie jest relatywne, a wtedy relatywista musi przyznać, że absolutna prawda istnieje jako założenie, co doprowadza jego koncepcję do sprzeczności. Podobnie z innymi wartościami czy to etycznymi (dobro), czy np. estetycznymi (piękno). Zasada relatywizmu burzy także wszelkie ustalenia postmodernistów odnośnie życia społecznego i politycznego. Natomiast krytyka z perspektywy religijnej dotyczy przede wszystkim relatywizmu etyczno‑moralnego, ale także w odniesieniu do struktury świata. Wyznawcy religii monoteistycznych, w których Bóg jako Stwórca jest gwarantem i zarazem absolutną podstawą wszystkiego, nie wyrażają zgody na postmodernistyczną koncepcję stałej zmiany, płynności i relatywności pojęć, zasad i wzorców.

Źródła

Znamienny efekt podejścia spekulatywnego polega na tym, że wszystkie dyskursy poznawcze, dotyczące wszystkich możliwych desygnatów, są tu rozważane nie ze względu na wartość ich bezpośredniej prawdy, ale ze względu na wartość, jakiej nabierają przez zajmowanie pewnego miejsca w dziejach Ducha lub Życia, albo, inaczej mówiąc, ze względu na miejsce Encyklopedii, która opowiada dyskurs spekulatywny. Ów dyskurs przytacza je, wydobywając na jaw to, co sam wie, to znaczy wydobywając na jaw siebie. W tej perspektywie wiedza prawdziwa jest zawsze wiedzą pośrednią, składającą się z wypowiedzi przytaczanych i włączanych w metaopowieść podmiotu, który nadaje im prawomocność. Dzieje się tak ze wszystkimi dyskursami, nawet jeśli nie mają one charakteru poznawczego, np. z dyskursami prawa i państwa. Z takiego założenia wyrósł współczesny dyskurs hermeneutycznyhermeneutykahermeneutyczny, który zapewnia ostatecznie, że istnieje sens wart poznania, i który legitymizuje w ten sposób historię, zwłaszcza historię świadomości. Wypowiedzi traktuje się tu jak ich własne autonimy i umieszcza się je w ruchu, w którym jedne z nich mają wytwarzać drugie: takie są reguły spekulatywnej gry językowej. Uniwersytet, jak wskazuje jego nazwa, jest jedyną instytucją powołaną do ich stosowania. Jednak, jak mówiliśmy, problem prawomocności można rozwiązywać za pomocą innej procedury. Należy podkreślić jej odmienność: pierwszy wariant legitymizacji odzyskał dziś wigor, natomiast status wiedzy uległ rozchwianiu i jego spekulatywna jedność została rozbita. Wiedza nie znajduje tu prawomocności w sobie samej, w podmiocie, który rozwija się, aktualizując swoje poznawcze możliwości, lecz w podmiocie praktycznym, jakim jest ludzkość. Zasadą ruchu ożywiającego lud nie jest wiedza w swej samolegitymizacji, lecz wolność w swoim samoufundowaniu albo, inaczej mówiąc, w swoim samorządzeniu. Podmiot jest podmiotem konkretnym, a przynajmniej założonym jako taki, jego epopeja jest epopeją emancypacji od wszystkiego, co przeszkadza mu w samorządzeniu. Przyjmuje się, iż prawa, jakie ów podmiot sobie nadaje, są sprawiedliwe nie dlatego, że zgadzają się z jakąś zewnętrzną naturą, ale dlatego, że z mocy konstytucji ustawodawcami są ci sami obywatele, którzy podlegają prawom, że zatem wola, aby prawo stanowiło sprawiedliwość, będąca wolą obywatela, pokrywa się z wolą ustawodawcy, aby sprawiedliwość stanowiła prawo. [...]

Słownik