Przeczytaj
Wielu wrogów, mało przyjaciół
Zwróć uwagę na oryginalne stroje żołnierzy rumuńskich z kompanii honorowej: charakterystyczne białe koszule oraz „góralskie” nakrycia głowy.
Polscy dyplomaci w pierwszych latach niepodległości za największe zagrożenie dla bezpieczeństwa kraju uznawali Niemcy. Władze Republiki Weimarskiej otwarcie nawoływały do rewizji granicy z Rzecząpospolitą oraz prowokowały konflikty na tle statusu mniejszości polskiej w Gdańsku i w niemieckiej części Górnego Śląska. Sowiecka Rosja, podobnie jak Niemcy, stawiała sobie za cel likwidację polskiej niezawisłości. Sowieci organizowali napady dywersyjne na pograniczne obszary. Wbrew postanowieniom traktatu ryskiego Moskwa konsekwentnie odmawiała zwrotu zagrabionego wyposażenia fabryk oraz dzieł sztuki. Pod komunistycznymi rządami spadły na przedstawicieli mniejszości polskiej oraz tamtejszy Kościół katolicki ostre represje. Szczególnie niebezpieczna dla Polski była bliska współpraca wojskowa i gospodarcza, którą zawiązali Niemcy i Sowieci w wyniku układu z Rapallo z 1922 r. W dodatku ze względu na konflikt o Zaolzie władze Rzeczypospolitej nie mogły liczyć na przychylność Czechosłowacji w sytuacji potencjalnego zagrożenia. A przejęcie przez Polskę Wileńszczyzny uniemożliwiało też poprawne stosunki z Litwą. Polacy mogli za to liczyć na sympatię ze strony Łotwy, której udzielili wsparcia podczas walk z bolszewikami w latach 1919–1920. W 1921 r. Polska podpisała układ sojuszniczy z Rumunią, zapewniający wzajemną pomoc w przypadku agresji sowieckiej.
Układy z Rumunią i Łotwą nie gwarantowały jednak bezpieczeństwa ze strony potężnych sąsiadów: Niemiec i ZSRS. Dlatego władze Rzeczypospolitej dążyły przede wszystkim do zacieśnienia stosunków z Francją. Po klęsce białych w rosyjskiej wojnie domowej również Francuzi zabiegali o wpływy w mniejszych państwach Europy Środkowej i Wschodniej, które miały zastąpić im Rosję. Polska podpisała układ sojuszniczy z Francją w roku 1921. Umowa przewidywała współpracę wojskową w przypadku agresji niemieckiej, jednakże władze w Paryżu nie nadawały relacji z Warszawą najwyższej wagi. Francuzi stopniowo odchodzili też od wrogiej polityki względem Republiki Weimarskiej. Polacy z oburzeniem przyjęli układ z Locarnoukład z Locarno z 1925 r., w którym Niemcy zagwarantowali bezpieczeństwo granic z Francją i Belgią, ale odmówili podobnych gwarancji dla Rzeczypospolitej. Mogło to oznaczać milczącą zgodę Paryża na rewizję wschodnich granic przez władze Republiki Weimarskiej. Ponadto układ w Locarno znacząco umocnił Niemcy na arenie międzynarodowej. Otrzymały one status stałego członka Rady Ligi Narodów, o co od kilku lat bezskutecznie zabiegała Polska. Równocześnie nasiliły się szykany wobec mniejszości polskiej w Gdańsku i na niemieckim Śląsku. W 1925 r. władze Republiki Weimarskiej wstrzymały import węgla z Polski, co zapoczątkowało kilkuletnią wojnę celną.
Sanacyjny zwrot
Dramatyczne pogorszenie sytuacji Polski na arenie międzynarodowej przyczyniło się do głębokich zmian politycznych w kraju. W maju 1926 r. drogą zamachu stanu władzę przejął Józef Piłsudski, który wprowadził istotne zmiany w kierunkach i koncepcjach polskiej polityki zagranicznej. Pod rządami marszałka Polska podjęła próbę realizacji projektu MiędzymorzaMiędzymorza, który zakładał budowę sojuszniczego bloku państw Europy Środkowo‑Wschodniej pomiędzy Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym. Piłsudskiemu nie udało się jednak w pełni zrealizować tej koncepcji, mimo dobrych relacji z Łotwą, Rumunią i Węgrami. Na przeszkodzie stały liczne konflikty graniczne w regionie, np. Polski z Litwą i Czechosłowacją oraz spór Rumunii z Węgrami o Siedmiogród. Polska dyplomacja starała się także osłabić Związek Sowiecki poprzez tzw. ruch prometejski, czyli wspieranie dążeń niepodległościowych narodów ujarzmionych przez Moskwę, m.in. ruchów ukraińskich i kaukaskich. PrometeizmPrometeizm miał jednak nikłe szanse powodzenia ze względu na rosnącą potęgę ZSRS pod rządami Stalina oraz stosunkowo szczupłe zasoby materialne Polski.
Piłsudski jeszcze w początkach niepodległości sceptycznie odnosił się do sojuszu z Francją i nie wierzył w skuteczność Ligi Narodów. Dlatego ostatecznie zdecydował się na unormowanie stosunków z ZSRS i Niemcami przy zachowaniu sojuszu z Paryżem. W 1932 r. Polska podpisała układ o nieagresji z Sowietami. Kiedy w 1933 r. władzę przejął Hitler, Piłsudski zaproponował Francji wojnę prewencyjnąwojnę prewencyjną z Niemcami. Odmowa Paryża skłoniła go do szukania porozumienia z Berlinem. Również nowym, nazistowskim władzom Rzeszy zależało na poprawie relacji z Polską. Hitler otwarcie głosił wrogość wobec komunizmu, co osłabiło relacje Niemiec z ZSRS. Ponadto Führer potrzebował czasu, aby umocnić swoją pozycję w kraju i zdobyć uznanie na arenie międzynarodowej. 26 stycznia 1934 r. władze obu krajów podpisały układ o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach na okres dziesięciu lat.
Wymień nazwy państw, które obejmowała koncepcja Międzymorza.
Politykę Piłsudskiego wobec ZSRS i III Rzeszy określa się mianem równowagi sił. Polegała ona na utrzymywaniu poprawnych stosunków z dwoma najsilniejszymi sąsiadami przy jednoczesnym zachowaniu równego dystansu i do Sowietów, i do nazistów. Marszałek uważał, że zbytnie zbliżenie do któregoś z mocarstw sprowokuje agresję ze strony drugiego. Przewidywał jednak, że na dłuższą metę balansowanie pomiędzy dwoma silnymi sąsiadami nie zagwarantuje Rzeczypospolitej bezpieczeństwa: Polska siedzi teraz na dwóch stołkach. To nie może trwać długo. Musimy wiedzieć, z którego naprzód spadniemy i kiedy
– powiadał.
Indeks dolny * cytat za: Józef Piłsudski. Niepodległość. Dziedzictwo. Pamięć, red. T. Skoczek, J. Załęczny, Warszawa 2019, tekst dostępny online: muzeum‑niepodleglosci.pl. Indeks dolny koniec* cytat za: Józef Piłsudski. Niepodległość. Dziedzictwo. Pamięć, red. T. Skoczek, J. Załęczny, Warszawa 2019, tekst dostępny online: muzeum‑niepodleglosci.pl.
Zwróć uwagę, że mimo sędziwego wieku marszałek na fotografii wciąż wygląda na silnego męża stanu: stoi wyprostowany, ubrany jest w reprezentacyjny mundur, pewnie spogląda w stronę fotografa.
Chwiejna równowaga
Zwróć uwagę, że „myśliwi” poruszali się po puszczy w sposób niezwykle komfortowy – wygodnymi saniami, przykryci ciepłymi kocami.
Strategię balansowania między ZSRS a III Rzeszą po śmierci marszałka kontynuował minister spraw zagranicznych Józef Beck. Beck utwierdził się w słuszności swojej polityki, kiedy Francja w 1936 r. odmówiła zacieśnienia współpracy wojskowej z Polską. Polacy obawiali się, że brak zdecydowanej reakcji mocarstw zachodnich na odbudowę niemieckich sił zbrojnych oraz remilitaryzację Nadrenii stanowi zachętę dla Hitlera do ekspansji na wschodzie. Beck, podobnie jak wcześniej Piłsudski, nie wierzył w skuteczność Ligi Narodów, dlatego starał się kontynuować możliwie najlepsze relacje z III Rzeszą. W 1937 r. Rzeczpospolita podpisała nawet z Niemcami deklarację gwarantującą prawa mniejszościom narodowym. Zgodnie z polityką równowagi Beck odrzucał jednak niemieckie propozycje zawiązania ściślejszej współpracy przeciwko ZSRS. Jednocześnie, aby nie prowokować Niemców, odmawiał akcesu do układów i paktów, które zakładały udział Sowietów.
Polska dyplomacja starała się umacniać pozycję międzynarodową Polski jako lokalnego mocarstwa poprzez sojusze z krajami Europy Środkowo‑Wschodniej, przede wszystkim z Rumunią i Węgrami. Beck wykluczał przy tym sojusz z Czechosłowacją, którą uważał za państwo nietrwałe. Polska zachowała neutralność wobec AnschlussuAnschlussu Austrii w marcu 1938 r. i wykorzystała sytuację, aby zmusić Litwę do nawiązania stosunków dyplomatycznych. Oznaczało to faktyczne uznanie przez władze w Kownie inkorporacji Wileńszczyzny. Następnie Polacy zażądali od osłabionej w trakcie konferencji monachijskiej Czechosłowacji zwrotu Zaolzia. Władze w Pradze ugięły się pod groźbą wojny i przyjęły ultimatumultimatum. Wojska polskie uroczyście wkroczyły na sporny obszar, jednakże sprawa Zaolzia znacząco popsuła opinię Rzeczypospolitej na Zachodzie. Krytycy zarzucali jej agresywne zamiary oraz oskarżali o współpracę z Hitlerem. Tymczasem sukces Niemców w Czechosłowacji sprawił, że naziści zaostrzyli swój kurs wobec Polski. 24 października 1938 r. minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim Ribbentrop zaproponował w Berlinie polskiemu ambasadorowi Józefowi Lipskiemu przedłużenie paktu o nieagresji o dalsze 25 lat. W zamian zażądał jednak zgody Polski na włączenie Wolnego Miasta Gdańska do Niemiec oraz stworzenie eksterytorialnej drogi łączącej Prusy Wschodnie z pozostałą częścią Rzeszy. Polska dyplomacja obawiała się, że przyjęcie propozycji niemieckich może uzależnić Rzeczpospolitą od zachodniego sąsiada oraz sprowokować kolejne roszczenia. Odmowa stwarzała jednak ryzyko wybuchu wojny. Józef Beck w porozumieniu z prezydentem Ignacym Mościckim oraz wodzem naczelnym marszałkiem Edwardem Śmigłym‑Rydzem postanowił nie ustępować Niemcom.
* cytat za: pl.wikipedia.org.
Jeśli ktoś w kraju liczy na jakieś chwile słabości, to jeszcze raz nieudolnie się przeliczył. A jeśli ktoś z zewnątrz na taką okazję kalkuluje, to niech wie, że my po cudze rąk nie wyciągamy, ale swego nie damy. Nie tylko nie damy całej sukni, ale nawet guzika nie damy od niej. I niech wie, że to jest decyzja całego narodu*. W sprawach polityki zagranicznej Śmigły‑Rydz deklarował przywiązanie do koncepcji Józefa Piłsudskiego.
* cytat za: pl.wikipedia.org.
Słownik
(niem. Anschluss – przyłączenie) wcielenie terytorium Austrii przez Rzeszę Niemiecką dokonane 12 marca 1938 r. z pogwałceniem traktatu wersalskiego
idea w polityce zagranicznej zaproponowana w okresie międzywojennym przez Józefa Piłsudskiego; zakładała współpracę i sojusz państw znajdujących się między morzami Adriatyckim, Bałtyckim a Czarnym
(od Prometeusza, postaci mitologicznej, greckiego herosa) ruch polityczny i intelektualny w Europie w okresie międzywojennym (1921−1939) skierowany politycznie przeciwko ZSRS. Dążył do przemian niepodległościowych wewnątrz tego państwa, dokonanych przez narody, którym w latach 1918–1921 narzucono siłą system sowiecki. Celem prometeizmu było rozbicie ZSRS i podział kraju na niepodległe państwa narodowe. Ruch prometejski powstał w znacznej mierze dzięki działaniom Rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej na Emigracji w Warszawie i Paryżu. Wspierały go emigracyjne rządy: gruziński (Paryż), azerski (Stambuł), kubański (Praga), doński (Praga), kaukaski (Stambuł), ormiański (Paryż), krymski, Idel‑Uralu i turkiestański (Stambuł, Paryż, Warszawa)
(łac. ultimatum r.nij. od ultimatus – ostateczny, ultimus – najdalszy, ostatni) żądanie jednego państwa wobec drugiego spełnienia określonych warunków w określonym czasie pod groźbą wojny
układy przyjęte przez Francję, Wielką Brytanię, Włochy, Niemcy i Belgię 16 października 1925 r. w szwajcarskiej miejscowości Locarno. Traktat gwarantował nienaruszalność granicy niemiecko‑belgijskiej i niemiecko‑francuskiej oraz demilitaryzację Nadrenii. W ten sposób Niemcy ostatecznie zgodziły się z wyznaczoną w Wersalu swoją zachodnią granicą, ale jednocześnie odmówiły gwarancji w odniesieniu do granic z Polską oraz Czechosłowacją
wojna lub działania zbrojne podjęte w celu uprzedzenia ataku przeciwnika i zmuszenia go do zaniechania agresywnych planów
Słowa kluczowe
Anschluss, konferencja w Monachium, Locarno, międzymorze, pakty reńskie, prometeizm, Rapallo, sanacja, pakt o nieagresji, wojna celna, Zaolzie, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego
Bibliografia
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2014.
M. Majewski, Kiedy wybuchnie wojna? 1938. Studium kryzysu, Warszawa 2019.