Ustrój odrodzonej Polski od uzyskania niepodległości aż do połowy lat 30. XX w.

Koniec I wojny światowej był czasem, gdy monarchie z wielowiekową tradycją, jak austro‑węgierska i rosyjska, przestały istnieć. Wtedy Polacy stanęli przed zadaniem ustalenia ustroju dla odzyskanego państwa. Gdy 11 listopada 1918 r. Józef Piłsudski przejął z rąk Rady RegencyjnejRada RegencyjnaRady Regencyjnej władzę wojskową oraz naczelne dowództwo podległych jej wojsk polskich, a trzy dni później Rada rozwiązała się, przekazując mu całą władzę zwierzchnią i zadanie kierowania tworzącym się państwem polskim, wiadomo było, że priorytetem jest powołanie rządu, a następnie – zwołanie zgromadzenia parlamentarnego, które w imieniu całego narodu zdecyduje o przyszłym ustroju.

RCuCtOGQslt0q1

Ilustracja przedstawia białego orła na czerwonym tle. Orzeł ma na głowie złotą koronę i rozpięte skrzydła.

Wybrany w styczniu 1919 r. jednoizbowy Sejm Ustawodawczy już 20 lutego uchwalił tzw. Małą konstytucjęmała konstytucja (niepełna)Małą konstytucję, regulującą prace naczelnych organów władzy państwowej do czasu uchwalenia ustawy zasadniczej. Właściwą konstytucjękonstytucjakonstytucję uchwalono 17 marca 1921 r., dlatego jest nazywana marcową. Gwarantowała ona ustrój demokracji parlamentarnejdemokracja parlamentarnademokracji parlamentarnej i wprowadzała monteskiuszowski trójpodział władzy, zasadę suwerenności narodu oraz system parlamentarno‑gabinetowysystem parlamentarno‑gabinetowysystem parlamentarno‑gabinetowy. Najwyższy organ władzy ustawodawczej, dwuizbowy parlament, składał się z sejmu i z senatu. Parlamentarzystów – 444 posłów oraz 111 senatorów – wybierano na pięć lat w wyborach powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych. Obowiązywał jedynie cenzus wieku: czynne prawo wyborczeczynne prawo wyborczeczynne prawo wyborcze w wyborach do sejmu miały osoby, które ukończyły 21 lat, a w wyborach do Senatu – 30 lat. Bierne prawo wyborczebierne prawo wyborczeBierne prawo wyborcze określało granicę wieku proporcjonalnie na 25 i 40 rok życia. Sejm, jako główny organ państwa, uchwalał ustawy i miał kontrolę nad podporządkowaną mu Radą Ministrów, uprawnienia senatu były zdecydowanie mniejsze (miał prawo wprowadzać do poprawki do sejmowych projektów ustaw, jednak mogły one zostać odrzucone odpowiednią liczbą głosów). Zadaniem rządu było określanie i prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej.

Obie izby połączone w Zgromadzenie Narodowe wybierały na siedmioletnią kadencję prezydenta. Prawica, obawiając się, że zostanie nim Józef Piłsudski, przeforsowała ograniczenie prerogatywprerogatywaprerogatyw prezydenckich. Władzę wykonawczą prezydent sprawował wraz z premierem (od 1921 r. polscy premierzy noszą oficjalny tytuł Prezesa Rady Ministrów) oraz Radą Ministrów. Choć to prezydent formalnie powoływał premiera, a na jego wniosek poszczególnych ministrów, jednak tak naprawdę o składzie rządu decydował sejm. Prezydent RP nie miał inicjatywy ustawodawczej, nie mógł też wetować ustaw, w dodatku każdy podpisany przez niego akt musiał zawierać kontrasygnatękontrasygnatakontrasygnatę właściwego ministra. W połączeniu z rozbiciem sceny politycznej skutkowało to brakiem stabilnych rządów (w czasie kadencji Sejmu Ustawodawczego od stycznia 1919 r. do listopada 1922 r. funkcjonowało kolejno aż osiem gabinetów). Wymiar sprawiedliwości stanowiły niezawisłe sądy i nieusuwalni sędziowie.

Konstytucja marcowa podmiotem władzy państwowej czyniła naród rozumiany jako ogół obywateli. Bez względu na pochodzenie, płeć, narodowość, rasę i religię ustawa gwarantowała im ochronę życia, wolności, nietykalności i mienia. Obywatele zaś mieli obowiązek wierności państwu, służby wojskowej i przestrzegania prawa.

Partie polityczne w dobie parlamentarnej

RmjgrzrGaAXbx1

Zdjęcie przedstawia grupę mężczyzn w garniturach, którzy siedzą i stoją w kilku rzędach. Mężczyźni mają na marynarkach przyczepione plakietki. Dwóch mężczyzn z tyłu trzyma dwa sztandary.

U progu niepodległości najsilniejszą polską partią była prawicowa endecja, od 1919 r. nosząca nazwę Związku Ludowo‑Narodowego (ZLN). W politycznym centrum sytuowały się Polskie Stronnictwo Chrześcijańsko‑Demokratyczne, zwane chadecją, i Narodowa Partia Robotnicza (NPR), która skupiała robotników odrzucających walkę klasową. Najsilniejszymi stronnictwami ludowymi były także centrowe Polskie Stronnictwo Ludowe‑Piast (PSL‑Piast), wywodzące się z Galicji, i lewicowe Polskie Stronnictwo Ludowe‑Wyzwolenie (PSL‑Wyzwolenie, założone w 1915 r. w zaborze rosyjskim). Do lewicy parlamentarnej należała także Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Antypaństwowy charakter miała Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP), nosząca od 1925 r. nazwę Komunistycznej Partii Polski (KPP), która powstała w grudniu 1918 r. dzięki zjednoczeniu SDKPiL i PPS‑Lewicy. Jej członkowie głosili rewolucję społeczną i wcielenie państwa polskiego do Związku Sowieckiego jako jednej z jego republik, popierali Armię Czerwoną, kiedy ta maszerowała na Warszawę w 1920 r., a także brali udział w wojnie polsko‑bolszewickiej po stronie Rosji. Dlatego też od marca 1919 r. działalność KPP na ziemiach II Rzeczypospolitej była nielegalna. Natomiast wszystkie inne polskie partie odłożyły wówczas na bok spory polityczne i w sytuacji zagrożenia atakiem bolszewików powołały koalicyjną Radę Obrony Narodowej z premierem Wincentym Witosem i wicepremierem Ignacym Daszyńskim na czele.

Rządy parlamentarne

W grudniu 1922 r. zaprzysiężono pierwszego prezydenta, Gabriela Narutowicza. Politycy endeccy i związane z ruchem narodowym gazety atakowali go, twierdząc, że został wybrany dzięki poparciu posłów mniejszości narodowych. Wybór Narutowicza odbył się jednak w pełni legalnie, zgodnie z obowiązującą konstytucją, natomiast na jego korzyść przesądziły głosy posłów PSL‑Piast. Kilka dni po zaprzysiężeniu Narutowicz został zastrzelony przez malarza Eligiusza Niewiadomskiego związanego z obozem narodowym.

RmfUxjt5USXld

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę, który siedzi przy biurku. Jest łysy, ma krótkie wąsy oraz ciemne brwi. Ubrany jest w garnitur z krawatem. Na biurku leżą dokumenty oraz otwarta książka.

Po zabójstwie Gabriela Narutowicza marszałek sejmu Maciej Rataj, który pełnił wówczas obowiązki głowy państwa, ogłosił, że nowe wybory przeprowadzone zostaną 20 grudnia 1922 roku. Nowym prezydentem został wybrany Stanisław Wojciechowski, w przeszłości polityk PPS. Pół roku później endecja i chadecja stworzyły blok o nazwie Chrześcijański Związek Jedności Narodowej, zwany popularnie Chjeną. Wraz z PSL‑Piast sformowały centroprawicowy rząd z Wincentym Witosem jako premierem, nazwany rządem Chjeno‑Piasta. Piłsudski, przeciwny dopuszczeniu do władzy endecji, którą uważał za moralnie odpowiedzialną za zabójstwo Narutowicza, zrezygnował z funkcji wojskowych i usunął się z życia politycznego do swojej willi w Sulejówku.

RhGZaK8f4Uina

Zdjęcie przedstawia starszego, łysiejącego mężczyznę z siwą brodą i wąsami. Ma podłużną twarz ze zmarszczkami oraz krzaczastymi brwiami. Ubrany jest w garnitur.

Słownik

Słowa kluczowe

mała konstytucja, Konstytucja marcowa, Zgromadzenie Narodowe, Gabriel Narutowicz, Stanisław Wojciechowski, dzieje II Rzeczypospolitej

Bibliografia

J. Pajewski, Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1926, Poznań 1995.

P.A. Tusiński, Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1922, Warszawa 2019.

W. Witos, Moje wspomnienia, t. 2, Paryż 1964.

W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914–1939, Warszawa 2011.