Rycerskie średniowiecze

R1DHBVmGZVJr21

Zdjęcie przedstawia pomnik mężczyzny w zbroi, z hełmem na głowie. W prawej ręce trzyma podłużną tarczę, a w lewej miecz.

Średniowiecze to epoka kojarząca się z kulturą rycerską. Stan rycerski wyłonił się około X w. ze wspólnoty wojów towarzyszących swoim wodzom w walkach o pierwszeństwo. Rozwój feudalizmufeudalizmfeudalizmu polegał m.in. na coraz wyraźniejszym różnicowaniu się grup społecznych, mających odmienne przywileje oraz obowiązki. Kultura każdego ze stanów wiąże się z powstaniem określonego etosuetosetosu, czyli zespołu pożądanych i odrzucanych zachowań, warunkujących przynależność do danej grupy. Zasady, od których zależało, czy jest się uznawanym za pełnoprawnego członka tej grupy, bywały zapisywane w postaci dokumentów prawnych, ale zostały także upamiętnione w utworach literackich. Do dzieł szczególnie istotnych dla odtworzenia etosu rycerskiegoetos rycerskietosu rycerskiego należą średniowieczne eposy.

Francuska i niemiecka epika rycerska

Historycy literatury są zgodni, że epika średniowieczna pierwotnie posiadała jedynie formę ustną. Większość utworów, właśnie dlatego, że ich nie zapisywano, zaginęła. Jednak ich ślady odnajdujemy w epice spisanej, przede wszystkim w eposach rycerskichepos rycerskieposach rycerskich. Szczególny rozwój tego gatunku w Europie zachodniej przypada na XII i XIII wiek. Dotyczy to m.in. tzw. chansons de gestechansons de gestechansons de geste, czyli pieśni o czynach – utworów powstałych we Francji jako zazwyczaj anonimowe dzieła tworzące cykle tematyczne. Jeden z nich dotyczy Karola Wielkiego oraz rycerzy z jego otoczenia, a najsłynniejszym dziełem należącym do tego cyklu jest Pieśń o Rolandzie. Wśród badaczy wciąż trwają spory na temat genezy tego eposu: nie ma pewności zarówno co do autorstwa, jak i czasu powstania. Najstarszy zachowany rękopis, zwany oksfordzkim, pochodzi prawdopodobnie z przełomu XI i XII stulecia. Przedstawia epizod z historycznie potwierdzonego wydarzenia, jakim była przegrana bitwa oddziałów armii króla Franków Karola z baskijskimi góralami w 778 roku. Król stracił podczas walk tylną straż dowodzoną przez hrabiego Rolanda. Treść dzieła znacząco zmienia fakty – śmierć tytułowego Rolanda zostaje w nim pomszczona przez Karola Wielkiego. Król rozgromił wojska SaracenówSaraceniSaracenów i ukarał zdrajcę Ganelona, który przyczynił się do zabicia swego pasierba Rolanda. Przedstawione postaci rycerzy prezentują wzorce pozytywne i negatywne, a ich postępowanie należy konfrontować z zaleceniami etosu rycerskiegoetos rycerskietosu rycerskiego.

R1IIUiffnzTZx

Obraz przedstawia scenę walki w wąwozie. Po prawej i lewej stronie znajdują się wysokie wzniesienia, w dole, w centralnej części obrazu dostrzegamy walczących ze sobą ludzi oraz mnóstwo martwych ciał. Wielu ludzi znajduje się także na skałach po obydwu stronach. Niebo spowijają ciemne chmury. Całość utrzymana jest w mrocznych barwach, dominującymi kolorami są granatowy i niebieski.

Podobne wzorce występują w eposach powstałych na terenie Niemiec. Na przełomie XII i XIII w. anonimowy autor stworzył poemat, znany do dziś pod dwoma tytułami: Niedola Nibelungów lub Pieśń o Nibelungach. Utwór zachował się w 30 rękopisach, które różnią się między sobą, więc można założyć, że kolejne wersje eposu powstawały podczas przepisywania. Złożone z 39 części,  zwanych „awanturami” i składających się z 4‑wersowych strof, dzieło ma związki z wydarzeniami historycznymi. Pierwowzorów głównych bohaterów poszukuje się głównie w postaciach żyjących w V i VI wieku. Tło historyczne stanowią przede wszystkim walki między koczowniczym ludem Hunów dowodzonych przez Atyllę, których celem był podbój Burgundów. Twórca pieśni korzystał przy tym z wątków obecnych w mitach i sagach skandynawskich, co przyczyniło się m.in. do większego niż w eposie o Rolandzie wykorzystania motywów fantastycznych.

R15zRiDcN7t7y

Obraz przedstawia trzech mężczyzn z włosami do ramion, ubranych w skromne szaty, trzymają oni w dłoniach włócznie. Mężczyzna po prawej stronie wbija włócznię w plecy leżącego na ziemi mężczyzny. W miejscu wbicia widzimy sączącą się krew.

Treść Pieśni o Nibelungach:

W przypadku obu dzieł fakty, na których zbudowano fikcyjną opowieść, miały miejsce w czasach przedfeudalnych i przed wyłonieniem się stanu rycerskiego. Jednak tematyka eposów połączyła epoki odległe w czasie: wydarzenia z wieku V czy VIII ukazano w kontekście kultury rycerskiej XII i XIII stulecia.

Kultura rycerska w Pieśni o Rolandzie i Pieśni o Nibelungach

Postaci Rolanda i Oliwiera w Pieśni o Rolandzie oraz Zygfryda i Rydygiera (Rydegiera, Rüdigera) w Pieśni o Nibelungach – rycerzy przedstawionych w obu eposach uznaje się za wzorce osobowe. Ich postępowanie jest warunkowane zasadami etosu rycerskiego. Jedną z takich reguł jest wyznawanie religii chrześcijańskiej. Do podstawowych obowiązków rycerza należała obrona chrześcijaństwa. Roland zginął w walkach z innowiercami – zamiana przeciwników armii Karola Wielkiego z górali baskijskich na arabskich wyznawców islamu jest znacząca. Część badaczy łączy genezę Pieśni o Rolandzie z ruchem pątniczym lub krucjatami, co wyraźnie uwypukla religijne tło poematu. Jest ono mniej wyraźne w Pieśni o Nibelungach. W utworze nie przedstawiono wojen motywowanych wyznaniowo. Pojawia się natomiast dylemat królowej Krymhildy dotyczący jej małżeństwa z poganinem Etzelem. Problem zostaje rozstrzygnięty, gdy pada argument, że ożenek może skłonić władcę Hunów do przyjęcia wiary chrześcijańskiej.

Do etosu rycerza należał nie tylko nakaz obrony religii, ale też gotowość do walki aż do śmierci. We francuskim eposie sztukę umierania na polu bitwy pokazano na przykładzie Rolanda oraz jego towarzyszy: Oliwiera i arcybiskupa Turpina. Rytuał umierania składał się z szeregu obowiązków, które chrześcijanin powinien wypełnić w ostatnich chwilach życia, jak np. modlitwa o odpuszczenie grzechów. Pieśń o Nibelungach nie zawiera takich opisów, co wynika z fabuły utworu. Natomiast rycerze przedstawieni w niemieckim dziele walczą, nie biorąc pod uwagę możliwości ucieczki z placu boju. Unikanie walki traktowano jako powód do hańby – zarówno Roland, jak i Rydygier odrzucają możliwość poddania się.

RZYRFDvR0xB2P

Zdjęcie przedstawia medalion, w którego centralnej części znajduje się mężczyzna w bogatej zbroi, na głowie ma hełm z pióropuszem. Rycerz ten siedzi na koniu, którego grzbiet przykryty jest bogato zdobioną derką.

W obu utworach ważnym motywem jest dochowanie wierności danemu słowu, szczególnie jeżeli dotyczy ono powinności lennika względem seniora. W Pieśni o Rolandzie nawet negatywny bohater, czyli Ganelon, po przyrzeczeniu Karolowi Wielkiemu, że uda się na pertraktacje do władcy Saracenów Marsyla, nie wycofuje się z danego słowa mimo obaw o swoje życie:

Podobnie postąpił Rydygier uosabiający wzór rycerza w Pieśni o Nibelungach: poprzysiągł wierność królowi Ecelowi i jego żonie Krymhildzie. Ale by wypełnić przysięgę, musiał stanąć do śmiertelnej walki z książętami burgundzkimi, których sam przyprowadził w gościnę na dwór króla i których, jako równych sobie stanem, otaczał szacunkiem i opieką.

Mentalność rycerska oznaczała także solidarność stanową. Niezależnie od przynależności narodowej rycerze powinni okazywać sobie szacunek. Widać go m.in. w postępowaniu Rydygiera. Mając świadomość, że będzie musiał stoczyć walkę z Hagenem, wrogiem swojej królowej, podarował mu tarczę. To z kolei spotkało się z wdzięcznością Hagena, doceniającego gest przeciwnika:

Przywołane cechy etosu rycerskiego wskazują na istnienie stereotypowego obrazu idealnego rycerza, który funkcjonował przede wszystkim w sferze wyobrażeń. Rzeczywiste postępowanie przedstawicieli tego stanu często odbiegało od pożądanego wzorca, jednak istnienie kanonu zachowań pozwalało na piętnowanie postaw niezgodnych z wyobrażeniami szlachetnego rycerza – obrońcy wiary i kraju.

RnduqHkPrGOmN

Zdjęcie przedstawia widok na wieżę, znajdującą się na moście. Jest to wysoka wieża z dwoma wieżyczkami po bokach i spadzistym dachem pośrodku. Wieża posiada bramę przejazdową w kształcie łuku. Środkiem bramy biegnie jezdnia. Nad łukiem płaskorzeźba przedstawiająca dwa lwy z herbem pośrodku. Nad nimi tarcza zegara.

Słownik