Przeczytaj
Rycerskie średniowiecze
Średniowiecze to epoka kojarząca się z kulturą rycerską. Stan rycerski wyłonił się około X w. ze wspólnoty wojów towarzyszących swoim wodzom w walkach o pierwszeństwo. Rozwój feudalizmufeudalizmu polegał m.in. na coraz wyraźniejszym różnicowaniu się grup społecznych, mających odmienne przywileje oraz obowiązki. Kultura każdego ze stanów wiąże się z powstaniem określonego etosuetosu, czyli zespołu pożądanych i odrzucanych zachowań, warunkujących przynależność do danej grupy. Zasady, od których zależało, czy jest się uznawanym za pełnoprawnego członka tej grupy, bywały zapisywane w postaci dokumentów prawnych, ale zostały także upamiętnione w utworach literackich. Do dzieł szczególnie istotnych dla odtworzenia etosu rycerskiegoetosu rycerskiego należą średniowieczne eposy.
Francuska i niemiecka epika rycerska
Historycy literatury są zgodni, że epika średniowieczna pierwotnie posiadała jedynie formę ustną. Większość utworów, właśnie dlatego, że ich nie zapisywano, zaginęła. Jednak ich ślady odnajdujemy w epice spisanej, przede wszystkim w eposach rycerskicheposach rycerskich. Szczególny rozwój tego gatunku w Europie zachodniej przypada na XII i XIII wiek. Dotyczy to m.in. tzw. chansons de gestechansons de geste, czyli pieśni o czynach – utworów powstałych we Francji jako zazwyczaj anonimowe dzieła tworzące cykle tematyczne. Jeden z nich dotyczy Karola Wielkiego oraz rycerzy z jego otoczenia, a najsłynniejszym dziełem należącym do tego cyklu jest Pieśń o Rolandzie. Wśród badaczy wciąż trwają spory na temat genezy tego eposu: nie ma pewności zarówno co do autorstwa, jak i czasu powstania. Najstarszy zachowany rękopis, zwany oksfordzkim, pochodzi prawdopodobnie z przełomu XI i XII stulecia. Przedstawia epizod z historycznie potwierdzonego wydarzenia, jakim była przegrana bitwa oddziałów armii króla Franków Karola z baskijskimi góralami w 778 roku. Król stracił podczas walk tylną straż dowodzoną przez hrabiego Rolanda. Treść dzieła znacząco zmienia fakty – śmierć tytułowego Rolanda zostaje w nim pomszczona przez Karola Wielkiego. Król rozgromił wojska SaracenówSaracenów i ukarał zdrajcę Ganelona, który przyczynił się do zabicia swego pasierba Rolanda. Przedstawione postaci rycerzy prezentują wzorce pozytywne i negatywne, a ich postępowanie należy konfrontować z zaleceniami etosu rycerskiegoetosu rycerskiego.
Podobne wzorce występują w eposach powstałych na terenie Niemiec. Na przełomie XII i XIII w. anonimowy autor stworzył poemat, znany do dziś pod dwoma tytułami: Niedola Nibelungów lub Pieśń o Nibelungach. Utwór zachował się w 30 rękopisach, które różnią się między sobą, więc można założyć, że kolejne wersje eposu powstawały podczas przepisywania. Złożone z 39 części, zwanych „awanturami” i składających się z 4‑wersowych strof, dzieło ma związki z wydarzeniami historycznymi. Pierwowzorów głównych bohaterów poszukuje się głównie w postaciach żyjących w V i VI wieku. Tło historyczne stanowią przede wszystkim walki między koczowniczym ludem Hunów dowodzonych przez Atyllę, których celem był podbój Burgundów. Twórca pieśni korzystał przy tym z wątków obecnych w mitach i sagach skandynawskich, co przyczyniło się m.in. do większego niż w eposie o Rolandzie wykorzystania motywów fantastycznych.
Treść Pieśni o Nibelungach:
Słownik mitów i tradycji kulturyZygfryd, syn […] króla i królowej Niderlandów, zdobywszy skarb Nibelungów […], udaje się do Wormacji, aby ubiegać się o rękę sławnej piękności, Krymhildy. Jej trzej bracia, królowie burgundzcy, dowiadują się od swego lennika Hagena, że Zygfryd zdobył skarb, czapkę niewidkę […] i że jest odporny na ciosy, gdyż wykąpał się we krwi zabitego przez siebie smoka, z wyjątkiem miejsca na plecach, gdzie w czasie kąpieli przylepił się spadły z lipy liść. Zygfryd zgodził się pomóc jednemu z braci, Gunterowi, w zdobyciu ręki islandzkiej królowej Brunhildy w zamian za zgodę na małżeństwo […] z Krymhildą. […] Odbywają się podwójne zaślubiny, ale w noc poślubną Brunhilda wiąże małżonka […]. Znów niewidzialny Zygfryd ratuje Guntera w opałach, ale zabiera Brunhildzie pas i pierścień i ofiarowuje go żonie, tak jak przedtem złożył jej w wianie Skarb Nibelungów. Zawistny o chwałę Zygfryda Hagen podstępnie zabija go w czasie polowania, kradnie […] Skarb i topi go w Renie […]. Krymhilda, pragnąc pomścić śmierć męża, zgadza się poślubić Etzela ([…] króla Hunów) pod warunkiem, że będzie jej w tej zemście pomocny. Po ślubie zapraszają braci Krymhildy na dwór Etzela, po czym napadają na nich […], a gdy ostatni pozostały Burgundczyk Hagen odmawia zdradzenia miejsca, gdzie ukryto Skarb, Krymhilda zabija Hagena. Wtedy Hildebrand, przerażony rozmiarami rzezi spowodowanej przez tę kobietę, uśmierca ją.
W przypadku obu dzieł fakty, na których zbudowano fikcyjną opowieść, miały miejsce w czasach przedfeudalnych i przed wyłonieniem się stanu rycerskiego. Jednak tematyka eposów połączyła epoki odległe w czasie: wydarzenia z wieku V czy VIII ukazano w kontekście kultury rycerskiej XII i XIII stulecia.
Kultura rycerska w Pieśni o Rolandzie i Pieśni o Nibelungach
Postaci Rolanda i Oliwiera w Pieśni o Rolandzie oraz Zygfryda i Rydygiera (Rydegiera, Rüdigera) w Pieśni o Nibelungach – rycerzy przedstawionych w obu eposach uznaje się za wzorce osobowe. Ich postępowanie jest warunkowane zasadami etosu rycerskiego. Jedną z takich reguł jest wyznawanie religii chrześcijańskiej. Do podstawowych obowiązków rycerza należała obrona chrześcijaństwa. Roland zginął w walkach z innowiercami – zamiana przeciwników armii Karola Wielkiego z górali baskijskich na arabskich wyznawców islamu jest znacząca. Część badaczy łączy genezę Pieśni o Rolandzie z ruchem pątniczym lub krucjatami, co wyraźnie uwypukla religijne tło poematu. Jest ono mniej wyraźne w Pieśni o Nibelungach. W utworze nie przedstawiono wojen motywowanych wyznaniowo. Pojawia się natomiast dylemat królowej Krymhildy dotyczący jej małżeństwa z poganinem Etzelem. Problem zostaje rozstrzygnięty, gdy pada argument, że ożenek może skłonić władcę Hunów do przyjęcia wiary chrześcijańskiej.
Do etosu rycerza należał nie tylko nakaz obrony religii, ale też gotowość do walki aż do śmierci. We francuskim eposie sztukę umierania na polu bitwy pokazano na przykładzie Rolanda oraz jego towarzyszy: Oliwiera i arcybiskupa Turpina. Rytuał umierania składał się z szeregu obowiązków, które chrześcijanin powinien wypełnić w ostatnich chwilach życia, jak np. modlitwa o odpuszczenie grzechów. Pieśń o Nibelungach nie zawiera takich opisów, co wynika z fabuły utworu. Natomiast rycerze przedstawieni w niemieckim dziele walczą, nie biorąc pod uwagę możliwości ucieczki z placu boju. Unikanie walki traktowano jako powód do hańby – zarówno Roland, jak i Rydygier odrzucają możliwość poddania się.
W obu utworach ważnym motywem jest dochowanie wierności danemu słowu, szczególnie jeżeli dotyczy ono powinności lennika względem seniora. W Pieśni o Rolandzie nawet negatywny bohater, czyli Ganelon, po przyrzeczeniu Karolowi Wielkiemu, że uda się na pertraktacje do władcy Saracenów Marsyla, nie wycofuje się z danego słowa mimo obaw o swoje życie:
Pieśń o RolandzieHrabia Ganelon idzie na swoją kwaterę. Stroi się w najpiękniejszy rynsztunek, jaki posiadał. Do stóp zapiął ostrogi złote, do boku przypasał swój miecz, zwany Murglejem. Siada na Taranta, swego rumaka […]. Ujrzelibyście wówczas wielu rycerzy płaczących i mówiących doń: „Szkoda twego męstwa! […] Panie, weź nas z sobą!” Ganelon odpowiada: „Nie daj tego Bóg! Lepiej niech pomrę sam, a tylu zacnych rycerzy niech zostanie przy życiu. Wrócicie, panowie moi, do słodkiej Francji. Pozdrówcie ode mnie moją żonę i Pinabela, mego druha i para, i Baldwina, mego syna... Wspomagajcie go i miejcie za swego pana!”[…].
Podobnie postąpił Rydygier uosabiający wzór rycerza w Pieśni o Nibelungach: poprzysiągł wierność królowi Ecelowi i jego żonie Krymhildzie. Ale by wypełnić przysięgę, musiał stanąć do śmiertelnej walki z książętami burgundzkimi, których sam przyprowadził w gościnę na dwór króla i których, jako równych sobie stanem, otaczał szacunkiem i opieką.
Mentalność rycerska oznaczała także solidarność stanową. Niezależnie od przynależności narodowej rycerze powinni okazywać sobie szacunek. Widać go m.in. w postępowaniu Rydygiera. Mając świadomość, że będzie musiał stoczyć walkę z Hagenem, wrogiem swojej królowej, podarował mu tarczę. To z kolei spotkało się z wdzięcznością Hagena, doceniającego gest przeciwnika:
Pieśń o NibelungachJa tę moją tarczę z ochotą bym ci dał, [….]
Lecz przyjmij ją Hagenie, uchwyć ją swą dłonią. […]
Choć Hagen był ponury i miał serce twarde,
To go dar ten wzruszył, który ów bohater
W ostatniej życia chwili zechciał mu przekazać.
Przywołane cechy etosu rycerskiego wskazują na istnienie stereotypowego obrazu idealnego rycerza, który funkcjonował przede wszystkim w sferze wyobrażeń. Rzeczywiste postępowanie przedstawicieli tego stanu często odbiegało od pożądanego wzorca, jednak istnienie kanonu zachowań pozwalało na piętnowanie postaw niezgodnych z wyobrażeniami szlachetnego rycerza – obrońcy wiary i kraju.
Słownik
(z fr. arrière garde – straż tylna) – oddział znajdujący z tyłu za głównymi siłami, osłaniający ich marsz
(fr. – pieśni o bohaterskich czynach) – gatunek średniowiecznej francuskiej epiki wierszowanej, przedstawiający bohaterskie czyny legendarnych i historycznych rycerzy
(gr. épos – słowo) – długi poemat epicki, zwykle wierszowany, opiewający czyny średniowiecznych rycerzy
(gr. ḗthos – obyczaj) – zbiór norm moralnych oraz obyczajowych charakterystyczny dla określonej zbiorowości, regulujących zachowanie jej członków
(gr. ḗthos – obyczaj) – zbiór norm moralnych oraz obyczajowych, których przestrzeganie było warunkiem przynależności do stanu rycerskiego, np.: rycerz powinien być dobrze urodzony, nie może zhanbić się tchórzostwem, musi być bezwzględnie wierny zobowiązaniom podjętym w stosunku do równych i wyższych od siebie stanem, powinien pomścić każdą krzywdę lub zniewagę wyrządzoną jemu lub bliskim mu osobom
(z łac. feodum lub feudum – lenno, dobro nadawane przez seniora) – ustrój społeczno‑polityczny w średniowiecznej Europie, trwający do końca XVIII wieku, którego podstawą była wzajemna zależność między seniorem (możnym opiekunem) a wasalem (lennikiem, który składał przysięgę wierności seniorowi) oraz podział społeczeństwa na trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo