Twórczość okolicznościowa XVIII wieku

Twórczość okolicznościowa XVIII wieku stanowiła przejaw żywego zainteresowania ludzi bieżącymi wydarzeniami rodzinnymi, społecznymi bądź politycznymi.  Okazją do uczczenia wierszem były wydarzenia z życia prywatnego: ślub, narodziny dziecka, imieniny, objęcie zaszczytnego stanowiska, pogrzeb. Powodem do tworzenia utworów pochwalnych bywały również wydarzenia ze sfery publicznej: zwycięstwa militarne, uroczystości państwowe, inauguracje obrad sejmu, czy ogłoszenie konstytucji. Okazję stanowiły także wizyty króla, członków rodziny królewskiej, dygnitarzy lub dostojników Kościoła. Poezja okolicznościowa, szczególnie o charakterze prywatnym, rzadko docierała do szerszego kręgu odbiorców. Była udostępniana przez autora zainteresowanym osobom z najbliższego kręgu, w formie rękopisu. Tylko doniosłość wydarzenia bądź jego oficjalny charakter mogły spowodować, że ułożony utwór trafiał pod prasę drukarską i zaczynał funkcjonować jako dzieło opublikowane, w powszechnym obiegu. Pośród powstałej wówczas literatury okolicznościowej można wyodrębnić dwa główne kręgi tematyczne: rodzinny i polityczny. Ten drugi nurt stanowił odbicie rosnącego zaangażowania obywateli w życie publiczne.

Okolicznościowa poezja rodzinna

Życie rodzinne, którego rytm wyznaczają dwa graniczne wydarzenia – narodziny i śmierć – dawała członkom rodu i przyjaciołom domu przeróżne okazje do sięgnięcia po pióro. Pojawienie się w domu kolejnego potomka było nie tylko radosną nowiną dla członków familii, ale także okazją do uczczenia tego wydarzenia wierszem. Powstawały wówczas genetliakonygenetliakongenetliakony. Ślub któregoś z członków rodzinny uświetniały natomiast utwory określane mianem epitalamiumepitalamiumepitalamium. Z kolei trenytrentreny były pisane z powodu śmierci kogoś z domowników. Ich celem było zazwyczaj pocieszenie pozostającego przy życiu współmałżonka oraz upamiętnienie zalet i zasług zmarłego. Rytm życia rodzinnego wyznaczały także imieniny. To wówczas mieszkańcy domu lub zaprzyjaźnione z nimi osoby starały się wierszem gratulować i winszować solenizantowi. Układane przez nich utwory miały przypominać bukiety wręczane podczas uroczystości, stąd też nierzadko słowo to pojawiało się w tytule liryku. Jednym z takich utworów jest Bukiet na imieniny Katarzyny z hrabiów Krasickich Stadnickiej autorstwa Walentego Gurskiego (zm. 1832). Wiersz powstał najprawdopodobniej przed rokiem 1783 i został ofiarowany Katarzynie Stadnickiej (bratanicy Ignacego Krasickiego) 25 listopada, w dzień jej imienin.

Okolicznościowa poezja polityczna

R1certdSoGBDW1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna siedzi. Wspiera się rękami o stół. Na stole leży złota korona i stoi klepsydra. Leżą tu także kartki papieru. Mężczyzna ma na głowie ufryzowaną perukę. Jego twarz jest owalna. Ma ciemne, wyraziste brwi i oczy. Patrzy się w górę. Ubrany jest w ozdobną koszulę z koronkami. Ma na sobie wytworną szatę wykończoną futrem przy kołnierzu i mankietach.

Znany nam dziś z historii obraz wydarzeń, które kształtowały w XVIII wieku polityczne losy kraju, wyraźnie uświadamia, że żyjący wówczas człowiek miał wiele powodów, aby wyrażać swoją opinię na temat otaczającej go rzeczywistości. Głos w sprawach istotnych dla kraju zabierali zarówno znani pisarze, jak i ludzie, dla których układanie rymów było jedynie rozrywką. Wypowiadanie się w formie poetyckiej wiązało się z zaangażowaniem pewnych warstw społeczeństwa w sprawy Ojczyzny. Wynikało z poczucia obowiązku uczestnictwa w życiu publicznym i było przejawem wolności słowa. Świadomy obywatel mógł chwytać zatem za pióro, kiedy znana osoba otrzymywała ważną funkcję administracji państwowej, kiedy obchodzono rocznicę istotnego dla kraju wydarzenia politycznego, wspominano wielkich władców, zwycięskie bitwy lub zasłużonych przywódców. Najczęściej jednak impulsem do sięgnięcia po oręż literatury były aktualne wydarzenia, które wstrząsały krajem i których konsekwencje zmieniały losy państwa. Polityczna poezja okolicznościowa tworzona w czasach konfederacji barskiej, szczególnie w jej schyłkowym okresie opisywała problemy prześladowanej Ojczyzny. Jak pisze Barbara Wolska w pracy „Echa konfederacji barskiej w okolicznościowej literaturze politycznej lat 1772‑1775” (Napis Seria III 1997), w poezji z 1772 r. jako utwór reprezentatywny dla czasów barskich wyróżnia się przypisywany niekiedy A. Naruszewiczowi wiersz Na niszczenie ojczyzny przez rewolucję. W utworze tym został przedstawiony bilans konfederacji barskiej, zniszczenia spowodowane długotrwałą wojną, męka ludzi, śmierć niewinnych ofiar. Autor wyraża także protest przeciw ingerencji obcych monarchów w sprawy Rzeczypospolitej. Warto zauważyć, że czasach Sejmu Czteroletniego polityczna poezja okolicznościowa spełniała poniekąd zadanie prasy codziennej. Szybka reakcja na wydarzenia miała służyć kształtowaniu opinii publicznej, była także sposobem na wyrażenie swojego stanowiska. Charakterystyczna dla politycznych utworów okolicznościowych jest doraźność formułowanych w nich myśli bądź komentarzy. Ta właściwość odróżnia okolicznościową poezję polityczną od politycznych wierszy nieokolicznościowych, które – pisane z dystansu, jakiś czas po danym wydarzeniu – ukazują je w perspektywie uniwersalnej, niejednokrotnie już historycznej.

Cechy politycznej poezji okolicznościowej

Główną cechą politycznej poezji okolicznościowej jest jej zaangażowanie w bieżące wydarzenia społeczno‑polityczne. Utwory powstające w tym nurcie charakteryzują się zatem aktualnością podejmowanej tematyki, komentowaniem na bieżąco wydarzeń kształtujących losy kraju oraz uczestniczących w nich ludzi. Aby wyrazić swoje stanowisko, twórcy okolicznościowej poezji politycznej zdecydowanie częściej sięgali po określone style wypowiedzi niż po konkretne gatunki. Niezgadzający się z poglądami reprezentowanymi przez któregoś z posłów na sejm mógł na przykład napisać zjadliwy paszkwilpaszkwilpaszkwil na jego temat, ukazując swego przeciwnika jako osobę nieszanującą zasad obowiązujących podczas trwania obrad. Albo mógł posłużyć się konwencją satyry i przedstawić oponenta w przejaskrawiony sposób, uwypuklając na przykład jego negatywne cechy charakteru. Istotny stawał się również język wypowiedzi. Twórcy okolicznościowej poezji politycznej, aby dotrzeć do najszerszego kręgu odbiorców posługiwali się słowami prostymi, niewyszukanymi, często oddającymi emocje, jakimi kierowali się w trakcie pisania wiersza. Niejednokrotnie sięgali też po wulgaryzmy. Wszystkie te cechy sprawiały, że utwory zaliczane do politycznej poezji okolicznościowej powstawały anonimowo. Autor mógł wówczas pozostać bezimienny i ujść czekającej go karze. Jednym z tego typu wierszy jest utwór z 1792 roku, będący paszkwilem na postawę króla po zaangażowaniu się Rosji w sprawy polskie po uchwaleniu Konstytucji 3 maja. Autor posłużył się tutaj liryką roli, a zatem własną ocenę zachowania Stanisława Augusta Poniatowskiego ujął jako jego wypowiedź:

Ulotność politycznej poezji okolicznościowej

R1THPiH1BhArA

Obraz przedstawia pejzaż miejski latem. Ukazano na nim ulicę Miodową od rogu ulicy Senatorskiej. Z lewej strony ukazany jest okazały, piętrowy pałac Biskupów Krakowskich. Za nim nieistniejący obecnie wczesnoklasycystyczny pałac Teppera. Z prawej strony ulicy znajduje się późnobarokowy pałac Branickich. W głębi, na drugim planie jest także barokowy pałac Krasińskich. Ulicę Miodową wypełniają mieszkańcy Warszawy. Środkiem ulicy jedzie wytworna karoca. Ukazane są grupy rozmawiających osób. Po prawej stronie stoją uliczni gapie, handlarze rycinami oraz żebracy.

Ulotny charakter politycznej poezji okolicznościowej związany był ze sposobem jej rozpowszechniania. Anonimowość utworów sprawiała, że bardzo rzadko przeznaczone były do druku, a jeśli już trafiły pod prasę drukarską, ich objętość liczyła wówczas kilka stron, pozbawionych jednak okładki i strony tytułowej. Dziś na ten rodzaj druku stosuje się określenie wolantwolantwolant. Częściej jednak polityczna poezja okolicznościowa była kolportowanakolportowaćkolportowana w formie rękopisu (czynnik ekonomiczny miał tutaj znaczenie) sporządzonego nie tyle ręką autora, ile osoby zainteresowanej upowszechnieniem utworu, czyli kopisty. Przygotowane tak wiersze były rozrzucane na ulicach, wrzucane przez okna do mieszkań czy zostawiane w karetach, aby korzystający z nich ludzie mogli zapoznać się ze stanowiskiem przeciwników bądź zwolenników dziejących się aktualnie wydarzeń. Taki sposób rozpowszechniania politycznej poezji ulotnej został utrwalony w wierszu Do fiakrów autorstwa Franciszka Zabłockiego (1752–1821). Funkcjonowanie tytułowych fiakrówfiakierfiakrów, ich rola w udostępnianiu twórczości politycznie zaangażowanej została zrównana w utworze z odwagą, jaką musiały wykazać się mityczne postacie biorące udział w niebezpiecznych dla nich wyprawach:

Wiek rękopisów

Janusz Maciejewski w artykule Specyfika rękopiśmiennego obiegu literatury w XVI‑XVIII wieku (NAPIS SERIA VIII 2002) zauważa, że teksty wszystkich krążących w wieku XVIII w Warszawie utworów literackich i publicystycznych , czasami także długich, jak np. dialogi Pięć perspektyw ekstraordynaryjnych czy Rozmowa katolika z dysydentem, Lament nad Polską, Portret króla polskiego Poniatowskiego itp. układają się w niezwykle bogatą i obszerną antologię literatury okolicznościowej tego okresu. Obieg rękopiśmienny przez większość XVIII wieku był jedną z najważniejszych form rozpowszechniania literatury. Jak twierdzi autor, większość tego stulecia, podobnie jak poprzednie, można nazwać „wiekiem rękopisów”. Dodaje przy tym, że nie tylko wiersze czy drobne utwory prozatorskie, ale i obszerne dzieła rozchodziły się w formie rękopiśmiennej — co nie przeszkadzało ich popularności.

Słownik