Zależności feudalne

Początki ustroju feudalnegofeudalizmfeudalnego w Europie sięgają czasów Karola Wielkiego, twórcy pierwszego imperium europejskiego od czasów upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 roku. Ten król Franków i Longobardów, koronowany w 800 r. na cesarza, stworzył system zależności, który pozwolił mu umacniać zdobytą władzę. W nagrodę za wierność i służbę Karol Wielki nadawał swoim urzędnikom majątki ziemskie. Jednocześnie zachęcał ich do budowania, na podobnej zasadzie, dalszych sieci powiązań opartych na relacji zależności i poddaństwa.

Rb0nqBdyHpVRE1

Obraz przedstawia cesarza Karola Wielkiego. Jest on ubrany w złote szaty z licznymi wzorami. Na głowie ma dużą koronę z licznymi szlachetnymi kamieniami. Ma długą lekko siwą brodę i długie włosy. W prawej ręce trzyma uniesiony do góry miecz, a w lewej złote królewskie jabłko z krzyżem na górze. Nad cesarzem znajdują się dwa herby. Ten po lewej przedstawia czarnego orła na żółtym tle, a ten po prawej trzy złote lilie na niebieskim tle.

W ten sposób tworzył się system wasalny. WasalwasalWasal oddawał się w opiekę swemu seniorowi. W zamian za lennolennolenno, czyli określony w kontrakcie majątek, wasal zobowiązywał się służyć wiernie seniorowi radą i pomocą orężną. Wasal sam mógł mieć wasala, dla którego był seniorem. Wtedy oddawał mu fragment ziemi, którą sam otrzymał od własnego seniora. Jednocześnie obowiązywała zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. Wszystko to razem tworzyło dość skomplikowaną strukturę społeczną, w której wszyscy wolni ludzie byli objęci systemem zależności lennych – służby wasali seniorom, najczęściej w zamian za nadaną ziemię (pozostała ludność była poddanymi feudałów, czyli właścicieli dóbr ziemskich).

System zależności lennych obejmował wszystkie stany, w tym duchowieństwo. Biskupi i inni przedstawiciele wyższego kleru otrzymywali z rąk monarchy godności kościelne, do których przypisane były majątki. Uroczystość nadania odbywała się z zachowaniem tradycyjnego świeckiego ceremoniału lennego. Biskupi składali królowi hołd i przysięgę wierności, po czym przyjmowali od niego pierścień i pastorał. Ten sposób funkcjonowania duchowieństwa, z silnym zaangażowaniem w sprawy zarządzania majątkiem, doprowadził w ciągu kilku pokoleń do niemal całkowitego zeświecczenia kleru. Godności kościelne trafiały często w ręce osób pozbawionych nie tylko kwalifikacji moralnych, ale też święceń kapłańskich. Tacy duchowni upodabniali się do wasali świeckich. Z reguły, podobnie jak inni, zabiegali o zyskowne beneficjabeneficjumbeneficja, spychając kwestie religijne na daleki plan.

Zależność materialna duchowieństwa od osób świeckich doprowadziła nie tylko do szerzenia się symoniisymoniasymonii, ale również upodobniła księży do ówczesnych rycerzy. Wielu duchownych pragnęło zatrzymać zgromadzony majątek dla swoich potomków. W okresie średniowiecza nie obowiązywała bowiem zasada celibatu (bezżeństwa duchownych). Godności kościelne przechodziły więc z pokolenia na pokolenie, zgodnie z zasadami dziedziczenia. Praktyki te budziły wśród wiernych zgorszenie.

Pierwszy próbował zmienić tę sytuację papież Sylwester II, panujący w latach 999–1003. Będąc człowiekiem wykształconym, posiadał szerokie kontakty i znalazł wsparcie u zakonników z klasztoru w Cluny w Burgundii we Francji.

RdZ48u3IJnb5o1

Obraz przedstawia Sylwestra drugiego z profilu. Jest on ubrany w jasne szaty mnicha, z symbolem krzyża. Ma brodę, długie włosy z tyłu głowy i wygolone czoło.

Sylwester II, zanim został papieżem, jeszcze jako Gerbert z Aurillac, zajmował się m.in. matematyką i filozofią. Był znanym we Francji uczonym. Uznawany powszechnie za najwybitniejszego matematyka X w., rozpowszechnił w chrześcijańskiej Europie cyfry arabskie (wcześniej dominowały rzymskie) oraz system dziesiętny. Jako jeden z pierwszych Europejczyków zajmował się logiką formalną.

Był wychowawcą późniejszego cesarza Ottona III – reformatora Cesarstwa Rzymskiego i przyjaciela Bolesława Chrobrego. Jako papież Sylwester II w 999 r. kanonizował (ogłosił świętym) czeskiego mnicha Adalberta z Pragi, znanego też pod imieniem Wojciecha Sławnikowica, który poległ w 997 r. podczas nawracania pogańskich plemion w Prusach. Zakonnik ten, już jako św. Wojciech, został patronem Polski, Czech i Węgier.

Sylwester II wspierał proces konsolidacji nowo powstałych państw, m.in. poprzez utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie oraz biskupstw w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu, a także metropolii w Ostrzyhomiu na Węgrzech.

Reforma kluniacka

Współpraca z mnichami z Cluny była o tyle łatwiejsza, że podlegali oni bezpośrednio papieżowi. Stało się tak dzięki decyzji księcia Akwitanii Wilhelma I Pobożnego, który założywszy w 910 r. klasztor w Cluny, uwolnił osiadłych tam benedyktynów od wszystkich zobowiązań wobec władcy i jego rodziny – innych niż modlitwa. Wprawdzie książę sam mianował pierwszego opata, nadał jednak mnichom przywilej nominacji kolejnych, co uwolniło klasztor od powiązań z władzą świecką.

Dzięki tym przywilejom, zapewniającym opactwu niezależność, mogło stać się ono ogniskiem reform w Kościele. Mnisi z Cluny przejmowali inne opactwa i stworzyli kongregację, która w końcu XI w. zrzeszała 1450 klasztorów benedyktyńskich w całej Europie (w tym ok. 100 poza Francją). Zakonnicy skrupulatnie dbali o zachowanie czystości reguły św. Benedykta, tj. wyrzeczenie się przyjemności życia doczesnego. Tak powstawał i zdobywał wpływy reformatorski ruch kluniacki.

Papież Sylwester II, który sam był benedyktynem, nawołując duchownych do przestrzegania celibatu, potępiając nepotyzmnepotyzmnepotyzm i symonię, a także wzywając do wolnego, pozbawionego wpływów władzy świeckiej, wyboru opatów przez mnichów, zdecydowanie wsparł kościelnych reformatorów. Postulaty reformy kluniackiej obejmowały powrót do pierwotnej reguły benedyktyńskiej, przywrócenie surowości obyczajów, podniesienie poziomu moralnego i umysłowego zakonników (kontemplacja i badania Pisma Świętego oraz życia i pism Ojców Kościoła), a także rozbudowę liturgii (pielgrzymki, procesje z relikwiami, śpiewanie pieśni kościelnych). Ponadto zakładały one wprowadzenie „pokoju Bożego” dla ograniczania walk wewnętrznych we Francji oraz wzmożenie dyscypliny i przestrzeganie celibatu przez całe duchowieństwo.

Wysiłki przełożonego opactwa kluniackiego św. Odylona z Cluny oraz bł. Ryszarda z Saint‑Vanne doprowadziły do ustanowienia Pokoju i Rozejmu Bożego (łac. Pax et Treuga Dei), tj. wprowadzenia konwencji dla przeciwdziałania zbrojnej przemocy feudalnej i roztoczenia ochrony nad osobami słabszymi lub bezbronnymi (od duchownych, przez kobiety, dzieci i starców, po chłopów, kupców i podróżnych) oraz nad obiektami (takich jak kościoły, klasztory, młyny, promy, domy, siedziby sądów). Prawo to zakładało też zakaz walk od środy wieczór do poniedziałku rano.

Reforma kluniacka dotarła do opactw benedyktyńskich na ziemiach polskich, znajdowały się one wówczas m.in. w podkrakowskim Tyńcu (istnieje do dziś), Mogilnie, Trzemesznie, Łęczycy oraz na Świętym Krzyżu (Łysej Górze).

Reforma gregoriańska

Swoistym ukoronowaniem reform kluniackich była działalność mnicha z Cluny o imieniu Hildebrand (w latach 1073–1085 papieża Grzegorza VII). Jego poczynania, prowadzone w kurii rzymskiej za zgodą cesarza Henryka III, zmierzały do przywrócenia papiestwu autorytetu i samodzielności działania. Po śmierci cesarza, gdy w imieniu jego małoletniego syna Henryka IV władzę przejęli książęta niemieccy, Hildebrand doprowadził do daleko idących zmian. W 1059 r. synod w Rzymie, obradujący pod przewodnictwem papieża Mikołaja II, zmienił sposób wyboru następcy św. Piotra. Dotychczas wybierali go lud i duchowieństwo Wiecznego Miasta (podatni na wpływy lokalnych możnowładców), na synodzie zaś ustalono, że elekcji papieża dokonywać będą wyłącznie kardynałowie.

RfGmktnH53d4S1

Ilustracja przedstawia papieża Grzegorza siódmego. Jest on ubrany w czerwone szaty i ma krótkie kręcone ciemne włosy. Nad jego głową znajduje się aureola. Podobizna papieża znajduje się w okręgu, po obu jego stronach znajdują się złote ozdoby.

Proces odnowy Kościoła jeszcze przyspieszył po wyborze w 1073 r. Hildebranda na papieża. Przyjął on wówczas imię Grzegorza VII i stąd realizowana przez niego reforma zyskała miano gregoriańskiej.

Nowy papież stanowczo tępił złe nawyki wśród duchowieństwa, realizując postulaty reformy kluniackiej. Zakazał księżom zawierania małżeństw, a symonię i nepotyzm uznał za ciężkie przestępstwa. Wprowadził zasadę wyboru biskupów przez duchownych: kanoników katedralnych, doradców i pomocników każdego biskupa, co dało Kościołowi znaczącą samodzielność.

Opactwo w Cluny, które zainicjowało proces zmian w Kościele, od XII w. zaczęło tracić pozycję na rzecz nowych zakonów, m.in. cystersów, franciszkanów i dominikanów. Przyczyniły się do tego również przesadny rytuał, epidemie, wojna stuletnia lat 1337–1453, uniezależnienie się wielu opactw zagranicznych i francuskich. Ostatecznie kongregacja przestała istnieć w czasie rewolucji francuskiej lat 1789–1799 w wyniku dekretu o likwidacji domów zakonnych.

Słownik

Słowa kluczowe

feudalizm, Grzegorz VII, Hildebrand, Karol Wielki, Kościół, papiestwo, reforma kluniacka, reforma gregoriańska, Sylwester II, średniowiecze, Europa w okresie krucjat

Bibliografia

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

J. Kłoczowski, Europa – chrześcijańskie korzenie, Warszawa 2004.