Dyktatorskie metody sprawowania władzy przez cara Aleksandra I wywołały reakcję w postaci powstania jawnej opozycji parlamentarnej. Władze uniemożliwiły jednak jej funkcjonowanie. Dlatego część patriotycznie nastawionych oficerów oraz środowisk inteligenckich podjęła działalność tajną. Opozycjoniści chcieli w ten sposób skłonić cara do przestrzegania swobód obywatelskich, które gwarantowała ustawa zasadnicza. W 1825 r. władze rosyjskie wpadły na trop tajnego Towarzystwa Patriotycznego i na krótko sparaliżowały działalność konspiracyjną w Królestwie.
RHpp1mnsHvnS8
Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma okrągłą twarz, wysokie czoło, krótkie, zaczesane do tyłu włosy i wąskie bokobrody, małe oczy, szeroki nos i kształtne usta. Ubrany jest w kurtkę munduru z jasnymi wstawkami z przodu, z wysoką stójką i okrągłymi naramiennikami.
XIX‑wieczna litografia przedstawiająca Piotra Wysockiego (1797–1875), podporucznika i instruktora musztry w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie, przywódcy sprzysiężenia, które dało sygnał do rozpoczęcia powstania listopadowego. Opisz wygląd munduru oficera wojska Królestwa Kongresowego.
Źródło: Jan Nepomucen Żyliński, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rozbicie Towarzystwa Patriotycznego nie zahamowało jednak działalności spiskowej. W 1828 r. grupa oficerów ze Szkoły Podchorążych Piechoty zawiązała sprzysiężenie zwane w historiografii Sprzysiężeniem Piotra Wysockiego – od nazwiska przywódcy. Do spisku wojskowych przystąpiła nieliczna grupa cywilów. Sprzysiężenie, jako pierwsza tajna organizacja w Królestwie, uznała za najważniejszy swój cel rozpoczęcie antycarskiego powstania. Decyzja o jego przyspieszeniu zapadła na wieść o rzekomych planach cara, aby wysłać wojska polskie na zachód w celu tłumienia rewolucji, które wybuchły w 1830 r. w Belgii oraz we Francji. Ponadto policja Królestwa wpadła już na trop sprzysiężenia. Spiskowcy swoją strategię opierali na romantycznej wizji spontanicznego zrywu. Organizacja spisku podchorążych obejmowała wszystko, co było potrzebne do rozpoczęcia rewolucji, a nic, co do dalszego jej kierunku – oceniał kronikarz powstania listopadowego, publicysta Maurycy Mochnacki. Ale nawet w tym twierdzeniu dopatrzyć się można przesady: powstańcy nie wtajemniczyli w swoje plany ani wybranych przedstawicieli dowództwa armii, ani sporej części żołnierzy i przedstawicieli elit politycznych Królestwa. Spiskowcy zamierzali po prostu siłą swej woli pociągnąć cały naród do boju przeciwko potężnej Rosji. Dopiero w toku walk mieli się wyłonić właściwi przywódcy powstania, gdyż sami spiskowcy nie aspirowali do odgrywania takiej roli.
Ru5lHIb0QiXXx
Ilustracja przedstawia dwie pierwsze strony "Konrada Wallenroda". Na lewej stronie znajduje się szkic przedstawiający rycerza opierającego się o mur zamku. Po prawej stronie znajduje się tytuł, nazwisko autora, rok i miejsce wydania książki.
Pierwsze strony petersburskiego wydania powieści poetyckiej z 1828 r. Konrad Wallenrod. W powieści Adama Mickiewicza bohater, wielki mistrz krzyżacki, odkrywa swoje litewskie pochodzenie i zaczyna działać skrycie na szkodę zakonu. Strofy polskiego wieszcza stały się źródłem inspiracji dla spiskowców z Królestwa Polskiego. Wolnym rycerzom […] wolno wybierać oręże I na polu otwartym bić się równymi siłami; Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników – podstępy. Do jakiego stylu w architekturze nawiązują przedstawione na ilustracji budowle? Uzasadnij.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Warszawa w ogniu
Sygnałem do rozpoczęcia powstania w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. miał być pożar browaru na warszawskim Solcu. Strażacy, nieświadomi akcji powstańczej, szybko ugasili ogień, co wywołało chaos wśród spiskowców. Pojawiły się obawy, czy uczestnicy spisku w innych częściach miasta ujrzeli sygnał do podjęcia działań zbrojnych. Mimo wszystko grupa spiskowców – głównie nieobeznanych z bronią intelektualistów – zaatakowała BelwederBelwederBelweder, siedzibę wodza naczelnego armii Królestwa, wielkiego księcia Konstantego. Spiskowcy zamierzali go pojmać lub zabić. Chcieli w ten sposób zmusić Polaków do walki przeciwko władzom rosyjskim. Oczywiste było, że car Mikołaj I chciałby srogo pomścić śmierć Konstantego, swojego starszego brata. Nieudolna akcja nie powiodła się jednak – wielki książę zdołał zbiec.
R1eQhtHskVVQE
Obraz przedstawia starcie mężczyzn, do którego doszło na moście. Po prawej stronie są mężczyźni uzbrojeni w broń palną z bagnetami. Po prawej są żołnierze na koniach. Za walczącymi jest pomnik mężczyzny na koniu - to Jan Trzeci Sobieski. W tle rosną drzewa. Na obrazie dominuje kolor brązowoczerwony.
Wojciech Kossak, Starcie belwederczyków z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach 29 listopada 1830. Powstańcy rzeczywiście gromadzili się w Łazienkach Królewskich, w pobliżu pomnika króla Jana III Sobieskiego. Widoczny na ilustracji posąg pełni jednak również funkcję symboliczną – jaką?
Źródło: Wojciech Kossak, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Nie udała się także akcja wciągnięcia do powstania bogatego mieszczaństwa, które z obawami, a nawet niechęcią odniosło się do nieoczekiwanego zrywu narodowowyzwoleńczego. Kolejni generałowie przeciwni walce zbrojnej z potężną Rosją odmawiali przejęcia dowództwa nad powstaniem. Kilku z nich przypłaciło odmowę życiem – zostali zamordowani przez sfrustrowanych spiskowców. Powstanie ocaliła postawa biedniejszej ludności stolicy. Z pomocą mieszczan udało się powstańcom zdobyć Arsenał oraz przejąć kontrolę nad większą częścią miasta. Rosjanie oraz polskie oddziały lojalne wobec cara nie podjęły walki na szerszą skalę i wycofały się ze stolicy wraz z wielkim księciem Konstantym. Nad ranem 30 listopada 1830 r. Warszawa była wolna. Jednocześnie walki o stolicę obnażyły spory rozdźwięk między samymi Polakami. Noc listopadowa była czasem walki bratobójczej, walki między dwiema generacjami i dwiema filozofiami narodowymi. Więcej strzałów wymienili między sobą Polacy niż Polacy i Rosjanie – ocenił historyk Andrzej Chwalba.
R1Jx66YLzxlBw
Ilustracja przedstawia budynek otoczony wysokim płotem. Fasadę budynku zwieńcza trójkątny fronton. W otwartej bramie i przed ogrodzeniem znajdują się uzbrojeni w strzelby mężczyźni. Wokół budynku rosną drzewa, pozbawione są liści.
Atak spiskowców na Belweder, siedzibę wielkiego księcia Konstantego. Konstanty słynął z brutalnego traktowania Polaków. Mieszkańcy Warszawy obdarzyli go przydomkiem "belwederskiego Nerona", nazywali tyranem i potworem. Według rozpowszechnionej wersji zdarzeń Konstanty podczas nocy listopadowej zdołał ocalić życie, uciekając przed zamachowcami w przebraniu niewieścim. Wielki książę słynął jako sadysta i tyran, a jednocześnie żywił ciepłe uczucia do Polaków. Podobno nie zmieniło się to nawet po nieudanym zamachu na jego życie. Jeden z uczestników nocy listopadowej wspominał, że adiutant Konstantego poprosił go o zwolnienie z obowiązków, aby mógł dołączyć do powstańców. Wielki książę po chwili wahania zgodził się na to i nawet pobłogosławił młodzieńca na drogę. Rozstrzygnij, czy autor ilustracji był zwolennikiem opinii, że zamach na wielkiego księcia Konstantego był dziełem wojskowych.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
„Ojczyznę wolną…”
R1bWReeAiBpW3
Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ma krótkie włosy i okazałe baki. Ma długi, wąski nos. Na twarzy widoczne są gdzieniegdzie zmarszczki. Mężczyzna ubrany jest w marynarkę z dwoma rzędami guzików. Pod marynarką ma zapinaną kamizelkę. Kołnierz z białej koszuli jest postawiony. Przytrzymuje go w tej pozycji zawiązana wokół szyi chustka. .
Adam Jerzy Czartoryski (1770–1861) pochodził z jednego z najpotężniejszych rodów XVIII‑wiecznej Rzeczypospolitej. W młodości zasłynął jako gorliwy patriota: za udział w wojnie o Konstytucję 3 maja otrzymał Order Virtuti Militari. Zamierzał przystąpić do insurekcji kościuszkowskiej, ale został zatrzymany na emigracji w Belgii przez urzędników habsburskich. Po upadku Rzeczypospolitej zaprzyjaźnił się z wielkim księciem Aleksandrem, późniejszym carem Rosji. Za przyzwoleniem wielkiego księcia romansował nawet z jego małżonką Elżbietą Aleksiejewną. Czartoryski wytrwał u boku Aleksandra I nawet wówczas, gdy wojska Księstwa Warszawskiego towarzyszące Napoleonowi zajęły Moskwę. Po klęsce cesarza Francuzów Czartoryski zabiegał o utworzenie namiastki państwa polskiego u boku Rosji. Wbrew swoim nadziejom nie został mianowany przez Aleksandra I na namiestnika Kongresówki. Podczas powstania listopadowego pełnił funkcję prezesa Rządu Narodowego. Na temat detronizacji cara Mikołaja I wypowiadał się krytycznie: „zgubiliście Polskę” – tak podsumował decyzję sejmową o pozbawieniu Romanowa korony polskiej. Na podstawie ilustracji wskaż elementy modnego wyglądu w pierwszej połowie XIX stulecia.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1GgTocbk29z5
Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma krótkie, gęste włosy i długie baki. Mężczyzna ubrany jest w wojskowy mundur. Mundur ma wysoką stójkę. Pod nią przypięty jest order. Na ramionach w mundurze są przyszyte okrągłe epolety obszyte frędzlami.
Józef Chłopicki (1771–1854) – jeden z najbardziej doświadczonych dowódców powstania listopadowego. Do wojska wstąpił już jako czternastolatek. Doświadczenie wojenne zbierał na polach bitew wojny o Konstytucję 3 maja, podczas insurekcji kościuszkowskiej oraz w czasie wojen napoleońskich – od Hiszpanii aż po Moskwę. Po utworzeniu Królestwa Polskiego popadł w konflikt z wielkim księciem Konstantym, co przyczyniło mu autorytetu wśród zbuntowanej młodzieży. Podobnie jak większość konserwatystów opowiadał się przeciwko prowadzeniu wojny z Rosją. Chłopicki „należał do generacji mającej kompleks Rosji. Ponieważ Napoleon był najwybitniejszym człowiekiem, a Aleksander go pokonał, to znaczy, że nikt nie może pokonać Rosji” – oceniał prof. Marek Urbański. Dlatego też podczas powstania Chłopicki szukał możliwości porozumienia z Mikołajem I.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RMaEGwd1gFWD3
Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma krótkie, bujne włosy, nosi wąsy, ma rzadką brodę. Mężczyzna ubrany jest w marynarkę z dwoma rzędami guzików. Pod marynarką ma zapiętą kamizelkę. Kołnierz z białej koszuli jest postawiony. Przytrzymuje go w tej pozycji zawiązana wokół szyi biała chustka. .
Joachim Lelewel (1786–1861) – historyk i publicysta, przez wiele lat związany z Uniwersytetem Wileńskim. Sympatyzował z ruchem liberalnym, aczkolwiek długo pozostawał na uboczu życia politycznego, koncentrując się na działalności naukowej. W 1828 r. jako poseł na sejm Królestwa Polskiego opowiadał się za respektowaniem przez cara i jego administrację konstytucyjnych swobód obywatelskich. Działalność parlamentarna Lelewela wyrobiła mu opinię rewolucjonisty – nieco na wyrost, gdyż raczej nie należał do grona zwolenników siłowych rozstrzygnięć. Podczas powstania listopadowego stanął na czele Towarzystwa Patriotycznego i trafił do Rady Administracyjnej. Lelewelowi przypisuje się ukucie hasła rewolucyjnego „Za wolność naszą i waszą”.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RoeqwoLyGTOb8
Ilustracja przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma krótkie, ciemne włosy i rodzaj zarostu w postaci bokobrodów. Ubrany jest w marynarkę i białą koszulę. Pod kołnierzem koszuli ma zawiązaną chustkę.
Maurycy Mochnacki (1803–1834) – działacz polityczny, publicysta, teoretyk polskiego romantyzmu, pianista. Mochnacki prowadził niezwykle ożywioną działalność spiskową: należał do niemal wszystkich organizowanych w Warszawie tajnych związków młodzieży wojskowej, także do Sprzysiężenia Wysockiego. Aby uniknąć represji, zgodził się zredagować memoriał, w którym krytykował liberałów. Władzom nie udało się jednak pozyskać Mochnackiego do dłuższej współpracy, szybko powrócił do aktywnej działalności spiskowej. Po wybuchu powstania listopadowego zainicjował odrodzenie Towarzystwa Patriotycznego. Mimo że formalnie na czele organizacji stał Lelewel, to Mochnacki nadawał ton jej działalności. Walczył w powstaniu jako zwykły szeregowiec, ponieważ aby zmyć z siebie odium krótkotrwałej współpracy z władzami carskimi, nie przyjął nominacji oficerskiej.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Brak determinacji powstańców z grupy P. Wysockiego sprawił, że kierownictwo powstania rychło znalazło się w rękach jego przeciwników. Władzę nad wojskiem przejął gen. Józef Chłopicki, który podczas nocy listopadowej odmówił przejęcia kierownictwa, tłumacząc się sennością. Ten rzeczywiście uzdolniony dowódca nie zamierzał jednak kontynuować walk, uważając powstanie – podobnie jak zdecydowana większość elit Królestwa – za nieodpowiedzialną aferę polityczną. Chłopicki –sceptycznie nastawiony do szans na zwycięstwo w konfrontacji zbrojnej z Rosją – skupił się na pacyfikowaniu rewolucyjnych nastrojów w stolicy. Jednocześnie szukał możliwości porozumienia z Mikołajem I. W dniu 5 grudnia 1830 r. ogłosił się dyktatorem i wysłał do Petersburga księcia Lubeckiego z nadzieją na znalezienie kompromisowego rozwiązania w rozmowach z carem.
Podczas gdy Józef Chłopicki umacniał swoje wpływy, pod przywództwem Joachima Lelewela i Maurycego Mochnackiego reaktywowało się Towarzystwo Patriotyczne, zwane odtąd Klubem Patriotycznym. Do istotnych zmian doszło także w składzie Rady Administracyjnej. Jej szeregi opuścili politycy skompromitowani nadmierną uległością i serwilizmemserwilizmserwilizmem wobec króla‑cara, zastąpieni zostali przez innych, cieszących się opinią zwolenników walki o niepodległość. Dnia 3 grudnia Rada przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Wciąż jednak większość członków rządu opowiadała się za ugodową polityką wobec Rosji. Nic to nie dało. Car odrzucił możliwość jakichkolwiek ustępstw i zażądał bezwarunkowej kapitulacji. Gen. J. Chłopicki uznał nieprzejednane stanowisko władcy za klęskę swojej polityki i ustąpił z funkcji dyktatora.
R1Eukc8me8B7s1
Ilustracja przedstawia mężczyzn licznie zgormadzonych w sali tronowej. W centralnym punkcie widzimy stojący na podwyższeniu, pod baldachimem, pusty tron. Poniżej na krzesełkach siedzi klika osób. Pozostali zebrani zgromadzeni są po dwóch stronach sali. Burzliwie nad czymś obradują wskazując na siebie wyciągniętymi rękoma. Po obu stronach tronu widzimy duże drzwi , a na ścianach sali wiszą świeczniki.
Detronizacja Mikołaja I 25 stycznia 1831 r., rycina z 1831 r. autorstwa François Le Villaina. Czego możesz się dowiedzieć o organizacji i przebiegu posiedzeń sejmowych na podstawie ilustracji?
Źródło: François Le Villain, Wikimedia Commons, domena publiczna.
W obliczu otwartej wojny z Rosją i pod naciskiem wielkiej demonstracji patriotycznej w dniu 25 stycznia 1831 r. sejm przyjął uchwałę o detronizacjidetronizacjadetronizacji cara Mikołaja I. Królestwo stało się krajem niepodległym, chociaż świeżo odzyskanej suwerenności nie uznał żaden kraj europejski. Detronizacja cara ośmieliła polskie elity do dalszych działań o charakterze niepodległościowym. W dniu 29 stycznia 1831 r. parlament powołał do życia Rząd Narodowy. Na jego czele stanął sceptycznie nastawiony do szans w konfrontacji z Rosją, ale cieszący się olbrzymim autorytetem książę Adam Jerzy Czartoryski. Polacy zaczęli się przygotowywać do nieuchronnej konfrontacji z imperium carów. Nastroje nastawionej patriotycznie części społeczeństwa polskiego wyraził poeta romantyczny, przyjaciel Adama Mickiewicza - Stefan Garczyński (1805‑1833) w wierszu:
Na dzień detronizacji
Krzyczcie na wszystkie świata strony: Niechaj od jednej do drugiej krawędzi, Głos nas przez lądy i morza popędzi, Na głowie cara nie ma już korony!
1 Źródło: Na dzień detronizacji, [w:] Stefan Garczyński, dostępny online, domena publiczna.
Słownik
Belweder
Belweder
klasycystyczny pałac w Warszawie; powstał w latach 1819–1822 według projektu Jakuba Kubickiego w miejscu pałacu barokowego wzniesionego według projektu Jakuba Fontany; wielki książę mieszkał w Belwederze wraz ze swoją żoną, noszącą tytuł księżnej łowickiej Joanną Grudzińską
detronizacja
detronizacja
(z gr. thronos – tron) pozbawienie panującego władcy tronu– siłą lub na mocy traktatu pokojowego
ustawa zasadnicza
ustawa zasadnicza
akt prawny określany także jako konstytucja, który ma najwyższą moc prawną w państwie. Może określać ustrój państwa, podstawowe prawa i obowiązki obywateli, sposób powoływania organów państwowych.
serwilizm
serwilizm
(z łac. servire – służyć, od servus – sługa) bezkrytyczne podporządkowanie się jakiejś władzy, służalczość
Słowa kluczowe
Belweder, Kongresówka, powstanie, rewolucja, romantyzm, ziemie polskie w I połowie XIX w., Polacy pod zaborami
Bibliografia
A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 1987.
H. Kocój, Od Konstytucji 3 maja i insurekcji kościuszkowskiej do powstania listopadowego, t. 2, Oświęcim 2017.
