Szybka powtórka z epikureizmu

Jak pamiętamy, epikureizmepikureizmepikureizm był jednym z trzech głównych nurtów epoki hellenistycznej, który – na równi ze sceptycyzmemsceptycyzmsceptycyzmem i stoicyzmemstoicyzmstoicyzmem – bez reszty zdominował antyk aż do samego jego końca. Inicjatorem ruchu był Epikur z Samos, który w zasadzie wyłożył całą jego doktrynę, która w żaden sposób nie zmieniła się wraz z biegiem stuleci.

Epikur dzielił filozofię na trzy dyscypliny. Logika (nazwana przez niego kanoniką) określała sposób poprawnego rozumowania i wyciągania wniosków, dzięki czemu równocześnie wyznaczała granice całego systemu. Fizyka traktowała o świecie i o miejscu człowieka w nim, opisywała zatem główne mechanizmy, jakimi rządzi się rzeczywistość. Etyka zaś była dziedziną najważniejszą – określała, jaką postawę moralną powinien przyjąć człowiek, zarówno względem siebie, jak i innych ludzi i całego świata.

Można stwierdzić, że dwie pierwsze dziedziny namysłu były w pełni podporządkowane trzeciej, dlatego że prawidłowość rozumowania i weryfikacja stawianych wniosków służyła człowiekowi do tego, aby poprawnie myśleć, zaś odkrywanie i poznawanie świata służyło temu, aby człowiek potrafił się w nim odnaleźć. To właśnie zagadnienia epikurejskiej etyki są ideami, które do dziś najchętniej się analizuje i najczęściej przywołuje w literaturze. Wymagają zatem, aby przyjrzeć się im nieco szerzej.

Epikurejska postawa moralna miała w zamyśle służyć osiągnięciu eudajmoniieudajmoniaeudajmonii, a więc życia spokojnego i szczęśliwego. Była odmianą hedonizmuhedonizmhedonizmu, w myśl którego tylko życie przyjemne jest życiem szczęśliwym. Pojawia się tu oczywiście hedonistyczne zrównanie cnoty i przyjemności.

Człowiek instynktownie dąży do tego, aby być szczęśliwym, szczęście zaś osiąga wtedy, gdy jest mu dobrze. Przyjemność jest więc naturalną potrzebą człowieka, a życie przyjemne stanowi cel jego dążeń. I na tym polega epikurejska eudajmonia, której zasadą jest wspomniany hedonizm. Co ważne, w odróżnieniu od hedonistów skrajnych, pokroju chociażby Arystypa, Epikur wyznawał hedonizm umiarkowany, gdyż zwracał uwagę, że nie wszystkie przyjemności są sobie równe.

Zgodnie z zaproponowanym przez niego podziałem możemy mówić o trzech rodzajach rozkoszy. Pierwsze to te, które wynikają z zaspokajania potrzeb naturalnych i niezbędnych. Należą do nich chociażby uśmierzanie głodu, pragnienia, potrzeba towarzystwa i intelektualnej rozmowy. Drugie to potrzeby naturalne, acz zbędne, a więc te, które dotyczą ekspresyjnego zaspokajania naszych potrzeb. Możemy do nich zaliczyć posiadanie licznej rodziny czy skłonność do używek, nadmierną kochliwość. Trzecie zaś to potrzeby nienaturalne i zbędne, a więc prowadzenie życia rozwiązłego, skrajne uzależnienie od używek, skłonność do orgii.

Epikur stanowczo twierdził, że zaspokajać należy jedynie pierwsze z tych potrzeb, gdyż są one do życia niezbędne, a płynąca z nich przyjemność jest przyjemnością prawdziwą. Dwa pozostałe rodzaje okazują się zbyteczne, a nawet szkodliwe, gdyż są to te rozkosze, które prędzej czy później prowadzą do przykrości. A zatem tak naprawdę nie są żadnymi przyjemnościami.

Ogół epikurejskich rozważań sprawił, że były one atrakcyjne nie tylko dla szeregu kolejnych pokoleń filozofów, ale także dla wielu poetów na przestrzeni wieków. Oczywiście w tym drugim przypadku były to nawiązania czysto poetyckie, które nie polegały na wnikliwej i systematycznej recepcji myśli filozoficznej, lecz na gloryfikowaniu niektórych epikurejskich wątków.

Motywy epikurejskie w twórczości Horacego

Horacy należał do najwybitniejszych poetów lirycznych Rzymu i według wielu badaczy uchodzi w ogóle za najlepszego ze wszystkich. Pisał ody, pieśni i satyry, z których prześwituje kult życia, prostych przyjemności, radość z dnia codziennego i tego, co niesie nam los.

Analizę epikurejskich wątków jego twórczości rozpocząć należy od słynnego cytatu Carpe diem (z łac. „Chwytaj dzień”), które urosło wręcz do rangi filozoficznej maksymy określającej cały ruch. Zgodnie z twierdzeniem Epikura wszystko, co nas spotyka, ma charakter czysto temporalny, a zatem nie będzie trwało wiecznie. Stąd wynika jedno z jego kluczowych stwierdzeń, które miało uśmierzać lęk przed cierpieniem. Filozof stwierdził, że ból albo jest krótkotrwały, a więc znośny, albo też, gdy trwa długo, można się z czasem do niego przyzwyczaić, a zatem też jest znośny. Wspomniany cytat z dzieła Horacego rozwija tę myśl, nie wykraczając przy tym poza ramy epikurejskiego poglądu na świat. Każdy z nas jest istotą skończoną, ograniczoną przez czas. Wczoraj nas nie było, jutro znów nas nie będzie. Stąd konieczność wykorzystania każdej chwili, nieodkładania niczego na później. Wspomniana maksyma nawołuje więc do życia „tu i teraz” – przeszłość jest czymś, co przeminęło, przyszłość zaś jest znana jedynie bogom, pozostając dla człowieka wielką niewiadomą. Wszystko, czym dysponuje człowiek, to dzień obecny.

Przechodzimy w ten sposób do innego, klasycznego wątku poezji horacjańskiej – motywu Exegi monumentum (łac. „Wzniosłem pomnik”). Słynne przekonanie o tym, że jego autor stworzył pomnik trwalszy od spiżu, nabiera jeszcze większej głębi, gdy nie pozbawia się go kontekstu myśli epikurejskiej.

Jak pamiętamy, w rozważaniach z zakresu fizyki Epikur idzie drogą Demokryta. Przyjmuje jego atomistyczną wizję świata wraz ze wszystkimi jej konsekwencjami, a przy tym stara się rozwinąć jej wątpliwe wątki. Podziela przekonanie, że nawet dusza ludzka składa się z atomów, które po śmierci, wraz z ostatnim tchnieniem, ulatują i rozpraszają się. Wynika stąd przekonanie Epikura, że strach przed śmiercią jest absurdalny: kiedy jesteśmy – śmierci nie ma, kiedy jest śmierć – nie ma już nas.

Zadajmy jednak pytanie, co z sensem ludzkiej egzystencji w obliczu końca. Epikureizm jasno określa, na czym ma polegać życie szczęśliwe, nie odnosi się jednak do kwestii pamięci po nas, a więc jedynego zagadnienia, które w atomistycznym koncepcie świata można uznać za „nieśmiertelność”. Dokonuje tego właśnie Horacy, który w banalnie prosty sposób ukazuje twórczy dorobek artysty jako wręcz „przedłużenie” jego egzystencji, jako spuściznę, która w pamięci potomnych przydaje mu nieśmiertelności.

R3VEZKl2SvC12

Zdjęcie przedstawia mural na ścianie budynku. Mural składa się z tekstu w języku łacińskim.

Innym motywem epikurejskim w twórczości Horacego jest bez wątpienia idea umiaru, zwana nawet „horacjańskim złotym środkiem”. Wymaga ona jednak szerszego wyjaśnienia, gdyż nader łatwo pomylić ją z arystotelesowskim pierwowzorem. 

Otóż twórczość rzymskiego poety przypada na I wiek przed Chrystusem, kiedy swoiste zwarcie pomiędzy epikureizmem i stoicyzmem zaczęło wytracać na sile. Dotąd bowiem oba nurty filozoficzne, których poglądów w żaden sposób nie da się pogodzić, toczyły intelektualne spory i prowadziły nieformalną walkę intelektualną o to, która z nich zdobędzie większą rzeszę wyznawców. Wraz z biegiem stuleci pojawiły się jednak dążenia eklektyczne, a więc łączenie ze sobą różnych, nawet sprzecznych wątków filozoficznych. Dobrym tego przykładem jest właśnie Horacy, w twórczości którego odnaleźć można także wątki stoickie, jak pochwała niewzruszoności i dystans wobec świata zewnętrznego. Horacjański złoty środek nawiązuje więc nie tylko do umiarkowanego hedonizmu Epikura, ale także do stoickiej niewzruszoności, jak i – paradoksalnie – arystotelesowskiego rozumienia cnoty, która ma polegać na umiarze.

Na koniec wspomnijmy, że horacjanizm, a więc styl uprawiania poezji zapoczątkowany przez Horacego, sam w sobie nosi epikurejskie motywy. Należy do nich przede wszystkim: wierne, wręcz obrazowe opisywanie rzeczywistości, prostota formy i stylu, powściągliwość względem wyrażania uczuć, przeżywania emocji, czerpania przyjemności z dóbr materialnych.

Kochanowski – polski epikurejczyk

RqD0VJ4gs81vL1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma krótkie włosy oraz długą, gęstą brodę z wąsami. Ma pociągłą twarz. Ubrany jest w kostium z szerokim kołnierzem.

Odwołanie się w tym materiale do twórczości Jana Kochanowskiego oczywiście nie pojawia się bez powodu. Jest to bowiem nie tylko nasz rodzimy poeta, który chętnie sięga po motywy epikurejskie, lecz także autor utworów w stylu horacjańskim. Co ważne, Kochanowski tę stylistykę do swych pieśni wprowadzał w sposób świadomy. Jego horacjanizm również można określić jako w pełni uświadomiony eklektyzm – łączenie wątków epikurejskich i stoickich. Dzięki temu w jego utworach powtarzają się motywy takie, jak: pochwała życia upływającego na drobnych przyjemnościach i zgodnego z naturą, tęsknota do codzienności niezmąconej wielkimi wydarzeniami, unikanie przykrości i cierpień czy też chęć oswojenia się z nimi, gdy niespodziewanie nadejdą, a także zalecanie umiaru, ciszy, spokoju i dystans względem świata ludzkiego.

W kwestii świadomego nawiązywania do dorobku Horacego koniecznie trzeba wspomnieć o słynnej Pieśni XXIV, stanowiącej zarówno hołd dla rzymskiego poety, jak i parafrazę jego Exegi monumentum. Kochanowski wieszczy w niej sobie wieczną sławę, dzięki której jego twórczość znana będzie zarówno potomnym, jak i innym narodom. Zamiast motywu pomnika powołuje się w tekście na motyw ptaka, gdyż z jednej strony ma on symbolizować duszę poety, która wzleci po nieboskłon, a z drugiej – ma być czymś oczywistym, gdyż o wzniosłości i ptaka, i poety świadczy symbolika mocnego, dobrego pióra.

R10EAlxF6pBAS1

Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę z długą brodą z wąsami, który siedzi pod drzewem. Trzyma otwartą książkę. Ma rękę opartą na stole, na którym stoi dzbanek. O stół oparta jest gitara.

Z kolei Pieśń XI stanowi jasny przykład pochwały umiaru i dystansu, jaki jest nam znany z dzieł Horacego. Powtarzają się w nim motywy istotne dla trzech znanych nam nurtów filozoficznych. Po pierwsze, epikurejski postulat wyzbycia się strachu, gotowość do przeżywania sielankowej codzienności, potrzeba posiadania towarzystwa dla intelektualnych dysput. Po drugie, stoicka, racjonalna postawa wobec tragedii i nieszczęść, wyrażająca się w zasadzie niewzruszoności i zdystansowania wobec przeciwności losu. Po trzecie, arystotelesowski złoty środek, w jego horacjańskiej reinterpretacji.

Motywy, o których wspomnieliśmy powyżej, są w twórczości Kochanowskiego wszechobecne. Powracają w kolejnych pieśniach i utworach, każdorazowo rozważane na innych przykładach i tylko w nieco odmiennym kontekście. Ich samodzielne odszukiwanie stanowi ciekawe wyzwanie intelektualne. 

Jest jednak pewien motyw, którego nie uświadczymy ani u Epikura, ani u Horacego, zaś polski poeta musiał dla niego znaleźć miejsce w swoich utworach. Chodzi oczywiście o motyw Boga, który z oczywistych względów nie mógł się pojawić u wspomnianych przedstawicieli antyku. Zgodnie z twierdzeniem Epikura, stanowiącym konkluzję wynikającą z atomistycznej wizji świata autorstwa Demokryta, również greccy bogowie muszą się składać z atomów. Jednak z racji ich nieśmiertelności muszą to być atomy doskonalszego rodzaju, które zapewniają im wieczne życie. Jeśli zaś są istotami doskonałymi, to w oczywisty sposób ludzkie losy w ogóle ich nie interesują, lub też, w najgorszym wypadku, nie mają interesu w ingerowaniu w nasz los. Epikur udowadniał w ten sposób, że strach przed bogami jest nieuzasadniony.

RTV1pXTSfa4F51

Ilustracja przedstawia okładkę. Nagłówek: Pieśni Jana Kochanowskiego. Księgi dwoje. Na okładce znajduje się również rysunek przedstawiający obelisk.

Nieco odmiennie podchodził do tej kwestii Horacy, który podkreślał przecież wpływ woli, a nawet zachcianek bogów na ludzkie życie, acz wskazywał, dlaczego winniśmy zachowywać stoicką niewzruszoność. Tym tropem nie mógł rzecz jasna pójść renesansowy poeta, jakim był Kochanowski.

W jego utworach spotykamy się z dwoma ujęciami Boga. Pierwsze ukazuje go jako Istotę najpotężniejszą, której nie jesteśmy w stanie zrozumieć, i która spogląda na nas z wysoka. Świat, który wydaje nam się bezładny i chaotyczny, jest tylko igraszką w oczach swego Stwórcy, dobrze bawiącego się przy doglądaniu naszej codzienności. Nie oznacza to jednak przypisywania Bogu cech negatywnych, lecz ma na celu ukazanie małości człowieka i skończoności jego rozumu w zestawieniu z potęgą i mądrością Boga.

Drugie ujęcie przedstawia Stwórcę jako Rzemieślnika, który stworzył świat, wszystkie mechanizmy, jakie przejawiają się w jego działaniu, a na straży rozumnego porządku stworzenia postawił swój twór najdoskonalszy – człowieka. Widać to zwłaszcza w pieśni Czego chcesz od nas, Panie, w której Bóg okazuje się twórcą i gwarantem wszelkiego istnienia, a także sankcjonuje stoicko‑epikurejskie podejście poety do życia i świata.

Słownik: