Modele rodziny tworzymy na podstawie różnych kryteriów (np. model związku osób dorosłych, podział władzy w rodzinie czy skład pokoleniowy). Rodziny realnie występujące można oczywiście charakteryzować z uwzględnieniem wszystkich kryteriów jednocześnie.

Charakter związku (model małżeństwa)

W historii ludzkich społeczeństw wykształciły się dwa podstawowe modele małżeństwa, i co za tym idzie, rodziny: monogamiczny (związek jednego mężczyzny i jednej kobiety) i poligamicznyPoligamiapoligamiczny (związek osoby jednej płci z co najmniej dwiema osobami płci przeciwnej).

Przykładem są migranci z krajów muzułmańskich, zawierający związki małżeńskie w kraju pochodzenia i przywożący swoje żony do Francji czy innych państw europejskich. Pod względem formalnym w kraju zamieszkania tworzą nieformalne rodziny, monogamia jest bowiem zakodowana w przepisach prawnych tych krajów.

Rj5PjBPtvggoQ

Fotografia przedstawiająca trzy kobiety siedzące na wzorzystym dywanie. Dwie z nich mają zasłonięte twarze. Kobieta siedząca po lewej stronie ubrana jest w sukienkę, ma podwinięte rękawy. Pochyla głowę i ugniata ciasto w metalowej misce. Obok niej stoi plastikowa szklanka z wodą. Kobieta siedząca w środku przytrzymuje małą dziewczynkę ubraną w koszulkę z krótkim rękawem i krótkie spodenki. Kobieta ubrana jest w sukienkę. Patrzy w bok. Postać siedząca po prawej stronie ma na głowie chustkę, okrągłą twarz, duże oczy, szerokie usta. Uśmiecha się i patrzy w obiektyw. Ubrana jest w bluzkę z topem i dżinsowe spodnie. Ma bose stopy. W tle ściana bez ozdób.

Skład pokoleniowy i liczebność rodziny

• Rodzina mała (tzw. rodzina nuklearna). Jest to najczęściej rodzina dwupokoleniowa. To dominujący obecnie typ rodziny. Składa się z rodziców i ich dzieci, które wraz z nabyciem dojrzałości społecznej powinny się usamodzielnić, opuścić rodziców i założyć własne rodziny. Rodziny tego typu występują częściej w mieście niż na wsi. Związane jest to między innymi z zasobem mieszkaniowym (odzwierciedlają to dane statystyki publicznej).

• Rodzina duża (trzypokoleniowe wspólnoty rodzinne lub rodzina złożona z kilku spokrewnionych ze sobą rodzin nuklearnych) – znacznie rzadziej występujący współcześnie model rodziny. Najczęściej złożona z dziadków, jednego z ich dzieci, które założyło rodzinę, oraz ich dzieci/dziecka, czyli wnuków. Wspólne zamieszkiwanie przedstawicieli trzech pokoleń jednej rodziny może oznaczać wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego przez wszystkie pokolenia. W takiej rodzinie mogą jednak występować dwa odrębne gospodarstwa domowe: dziadków i ich dzieci – rodziców następnego pokolenia dzieci (wnuków dziadków). Rodziny trzypokoleniowe występują nieco częściej na wsi niż w mieście. Są to najczęściej rodziny związane z rolnictwem, które budują domy z przeznaczeniem dla wszystkich pokoleń rodziny właściciela gospodarstwa.

Z badań antropologów wiadomo, że istniały i istnieją po dziś dzień rodziny rozszerzone. Mogą być one złożone ze spokrewnionych ze sobą osób dorosłych, powinowatych oraz dzieci. Takie rodziny mogą być bardzo liczne i wspólnie zamieszkiwać jeden dom lub kilka domostw (np. rodzice, ich dzieci i partnerzy, dzieci ich dzieci i dodatkowo rodziny kuzynów). Podtypem rodziny poszerzonej jest rodzina wielopokoleniowa (minimalnie trzypokoleniowa) złożona z dziadków, związków małżeńskich ich dzieci (synów, córek) oraz dzieci z tych związków. Należy ją odróżnić od trzypokoleniowej wspólnoty rodzinnej, w której poszczególne pokolenia, jeśli występują, są niepełne (np. ze względu na oddzielenie się części członków danej rodziny i założenie własnych rodzin nuklearnych).

Władza w rodzinie

Od tego, kto dzierży władzę w rodzinie, zależy jej ład wewnętrzny rozumiany jako uprawnienia i obowiązki członków grupy rodzinnej. Dlatego władza jest jednym z głównych kryteriów wyłaniania modeli rodziny.

Patriarchat

To najbardziej rozpowszechniony model rodziny, w którym władzę sprawuje mężczyzna. Władza ta jest sankcjonowana przez ideologie rodzinne o podłożu religijnym, a w niektórych krajach nawet przez prawo. Tak właśnie jest w większości krajów muzułmańskich. Prawo, które wyprowadzone jest z Koranu i hadisów, czyli przypowieści z życia proroka, reguluje wszystkie dziedziny życia: ekonomiczne, polityczne, jak też, a może przede wszystkim, społeczne (w tym rodzinę).

RDVHV9cn9y5Aq1

Fotografia przedstawiająca fragment elewacji budynku i napis Fight patriarchy. W tle auta oraz inny budynek.

Członkowie rodziny są podporządkowani ojcu (mężowi), który ma władzę rozstrzygania o najważniejszych problemach życia rodzinnego oraz najważniejszych kwestiach dotyczących każdego z osobna członka rodziny. Istotną cechą tej rodziny jest podział obowiązków w rodzinie, ale też uprawnień wynikający z płci. Najpełniej wyraża się to w prowadzeniu gospodarstwa domowego i sposobie socjalizacji potomstwa. Prace w gospodarstwie domowym są traktowane najczęściej jako wyłączny obowiązek kobiet: żony, córek. Podobnie jak opieka nad dziećmi i innymi członkami rodziny, którzy stale bądź okresowo owej opieki wymagają. Do takiej roli w rodzinie patriarchalnej socjalizowane są córki. Ich praca zawodowa nie stanowi priorytetu socjalizacyjnego (w tradycyjnych rodzinach patriarchalnych kobieta najczęściej w ogóle nie pracowała zarobkowo). Synowie natomiast są przygotowywani do pełnienia ról: męża, ojca, głowy rodziny, by w dorosłym życiu mogli utrzymać założoną przez siebie rodzinę, reprezentować ją w świecie publicznym (urzędy, szkoła itp.).

W rodzinach patriarchalnych kobieta zawierająca związek małżeński (niezależnie czy monogamiczny, czy poligyniczny) najczęściej zamieszkiwała w domu rodziców swego męża (partnera).

Matriarchat

To model rodziny, w którym władzę sprawuje kobieta (matka lub kobieta najstarsza w rodzinie). Rodzina matriarchalna współcześnie występuje bardzo rzadko. Głównie w społecznościach znajdujących się we wcześniejszych fazach rozwoju społecznego i ekonomicznego, będących obiektem badań antropologii kulturowej.

R1AhOLKbZno3f

Ilustracja przedstawiająca figurkę otyłej, nagiej kobiety z obfitym biustem. Postać ma pochyloną głowę, na niej kręcone włosy. Brakuje twarzy i rąk.

Pozycja kobiety od zawsze była uprzywilejowana. Wynikała ona z uznawanej w niektórych kulturach za tajemniczą zdolności rodzenia, którą kobieta dzieliła z naturą. Natura w takich kulturach była następnym przedmiotem wielkiej czci.

W rodzinach matriarchalnych mąż pozostawał bądź na zewnątrz rodziny, bądź współzamieszkiwał z rodziną żony.

Rodzina równopartnerska

Jest to współczesny model rodziny; w fazie tworzenia. Nie każda rodzina współczesna jest partnerska. Kształtowanie się partnerskiego modelu rodziny opartego na równym podziale praw i obowiązków (również decyzyjnych) postępuje w drodze przełamywania wzorców ukształtowanych przez model rodziny patriarchalnej. Jest z nim związany proces emancypacji kobiet.

Aktywność zarobkowa kobiet zmniejsza zależność ekonomiczną kobiety od męża. Dzieje się to powoli, zmieniając ład wewnętrzny w rodzinie współczesnej (zakres i treść obowiązków związanych z życiem rodzinnym oraz gospodarstwem domowym rodziny).

Następuje emancypacja i upodmiotowienie potomstwa, dla którego rodzice pełnią raczej funkcje doradcze w okresie dorastania, wskazując na wszystkie obiektywne wady i zalety dokonywanych przez dzieci wyborów.

Określenie „równy podział praw i obowiązków” jest tylko pewnym przybliżeniem postulowanej zasady, na jakiej powinien być oparty model równopartnerski. W rzeczywistości pełnej równości nie da się osiągnąć ze względu na brak wspólnej miary dla wielu praw i obowiązków oraz konieczność uwzględnienia przy ich podziale zarówno odmiennych rodzajów aktywności osobistej małżonków, jak i aktywności podejmowanych na zewnątrz rodziny, ale w związku z jej funkcjami. W modelu tym zatem zakres zobowiązań jest negocjowany przez partnerów. Rodzina ta jest wprawdzie uwolniona od presji środowiskowej, kontroli pochodzenia rodzin, ale w praktyce obciążenie pracą nieodpłatną na rzecz rodziny bardzo często stanowi domenę kobiet.

System pokrewieństwa

Zależnie od rodzica, który wyznacza linię pokrewieństwa dla dzieci, w społeczeństwach o dwóch przeciwstawnych modelach pokrewieństwa ustala się także sposób dziedziczenia (nazwiska, majątku czy przywilejów, na przykład wynikających z przypisanego statusu).

Rodzina matrylinearna – linia przodków lub potomków uwzględnia jedynie kobiety (matka, matka matki, babka macierzysta matki itp.) Jeśli uwzględnia się mężczyzn, to tylko jako męskie rodzeństwo matki, czyli wujów dziecka. To na nich spoczywa obowiązek utrzymania rodziny. W rodzinach tego typu dzieci dziedziczą po matce.

Rodzina patrylinearna – linia przodków lub potomków uwzględnia jedynie mężczyzn (ojciec, ojciec ojca, dziadek ojczysty ojca itd.). Dziedziczenie: nazwiska, prestiżuprestiżprestiżu (statusu przypisanego) i majątku. W tym modelu mamy do czynienia z zasadą dziedziczenia po ojcu. Jednocześnie bardzo często jest to dziedziczenie zróżnicowane przez płeć (synowie dostają więcej niż córki).

Słownik