Gabriela Zapolska

RNOUNNNvEtEYf1

Zdjęcie przedstawia portret kobiety. Ujęcie pokazuje jej prawy profil od pasa w górę. To kobieta w średnim wieku. Jej długie włosy są upięte na głowie, schowane pod dużym kapeluszem z piórami. Kobieta ubrana jest w bluzkę, ma założony płaszcz z futrzanym kołnierzem. W uszach duże, wiszące kolczyki.

Gabriela Zapolska (1857‑1921) wykorzystywała w swej twórczości tematykę wziętą z życia codziennego. Czasem odwoływała się do symbolizmusymbolizmsymbolizmu, ale jej dzieła utrzymane są przede wszystkim w poetyce naturalizmunaturalizmnaturalizmu. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje dramat Moralność pani Dulskiej, uważany za najwybitniejszy utwór pisarki. Zgodnie z założeniami naturalizmu Zapolska poprzedzała pisanie obserwacją środowisk, których przedstawiciele stawali się później bohaterami jej tekstów. Fabuła dramatów pisarki była niekiedy inspirowana zasłyszanymi historiami. Przykładem mogą być życiorysy pana Gołąba (radcy miejskiego we Lwowie) i pani Gołąbowej, którzy najprawdopodobniej byli pierwowzorami Dulskich. Oprócz wiernego odzwierciedlenia realiów i języka przedstawianej w utworze warstwy społecznej, w naturalistycznych dramatach Gabrieli Zapolskiej ważny był jeszcze jeden aspekt – komizm. Humor stanowił jedną z wyróżniających cech jej stylu.

„Mądrość” pani Dulskiej

Komizm w utworach literackich ujawnia się często wtedy, gdy sytuacje i typy osób znane z codzienności są ukazane w sposób karykaturalny, czyli przerysowany.

W dramacie Moralność pani Dulskiej Gabriela Zapolska obnażyła powierzchowność poglądów mieszczańskich, eksponując ich śmieszność. Komizm sytuacji i postaci wywołuje jednak także gorzkie refleksje, co jest cechą gatunkową tragifarsy (podtytuł sztuki Zapolskiej brzmi: „tragifarsatragifarsatragifarsa kołtuńskakołtunkołtuńska”). Niewesołe wnioski dotyczą na przykład roli kobiet w ówczesnym społeczeństwie. Kategoryczne sądy o zachowaniu, jakie im przystoi, brzmią jak szyderstwo w ustach tytułowej bohaterki sztuki:

R7DmFKvofUjxJ1

Obraz przedstawia starszą kobietę i chłopca. Siedzą obok siebie. Kobieta jest w płaszczu, na głowie ma kapelusz. Obejmuje chłopca prawym ramieniem. Chłopiec jest w ciemnym mundurku i jasnej koszuli. Oboje patrzą przed siebie.

Kontrast między wyznawanymi przez bohaterkę wartościami a ich realizacją pisarka wykorzystuje do kreowania komicznych sytuacji. Na przykładzie Dulskiej ośmiesza filisterskiefilisterfilisterskie i kołtuńskie zasady postępowania, jednocześnie odkrywając ich fałsz. Dramaty Zapolskiej mają ważny wydźwięk społeczny: obok komizmu widoczne jest w nich zaangażowanie autorki w krytykę szkodliwych stereotypówstereotypstereotypów, uprzedzeń i niesprawiedliwości społecznej.

Stereotyp miarą wartości człowieka

Bohaterowie Moralności pani Dulskiej zostali przedstawieni schematycznie: uosabiają wady i mody panujące w polskim społeczeństwie. Gotowe schematy zauważalne są także w ich oglądzie świata. Postrzegają inne postaci przez pryzmat stereotypów, nie starając się o indywidualne i głębsze poznanie drugiego człowieka. Myślą o innych za pomocą klisz i są przekonani, że w ten sposób mają wgląd w ich motywy i mogą przewidzieć ich decyzje. Aniela Dulska nie postrzega na przykład służącej Hanki jednostkowo, lecz widzi w niej reprezentantkę określonej grupy społecznej:

R1NYMJv8kcxC9

Rycina przedstawia kobietę w długiej, eleganckiej sukni stojącą przed lustrem i przymierzającą kapelusz. Kobiecie przygląda się mała dziewczynka. Nieopodal kobiety siedzi na krześle starszy mężczyzna z laską. Ma pochyloną głowę.

Ocenianie innych według stereotypów zwalnia z myślenia i upraszcza skomplikowaną rzeczywistość. Zapolska przedstawia konsekwencje bezrefleksyjnej postawy – wskazuje na krzywdzące skutki, jakie wyrządza ona w życiu ludzi traktowanych szablonowo. Jednocześnie w dramatach pisarki taki styl życia zawsze wygrywa ze szczerością i dobrocią. W stworzonej przez Zapolską wizji świata władzę sprawują ludzie o niskich ambicjach i ciasnych horyzontach. Tyrania Dulskiej może wzbudzać śmiech, lecz jest to raczej „śmiech przez łzy”, a pod komediową konwencją można odczytać także tragiczną treść.

Słownik