Pojęcie krajobrazu

Pojęcie krajobrazu jest rozumiane co najmniej na dwa sposoby:

• w ujęciu powszechnym (zwyczajowym),

• w ujęciu naukowym.

Krajobraz w ujęciu powszechnym:

• pejzażPejzażpejzaż – przedstawienie widoku natury w dowolnej technice, np. drzeworytu, grafiki, malowidła, płaskorzeźby;

• widok okolicy – przestrzeń, powierzchnia ziemi oglądana z określonego punktu, np. szczytu góry, okna, punktu widokowego.

Krajobraz w ujęciu naukowym:

• stanowisko przyrodników – układ zależności i związków przyrodniczych, które zachodzą między komponentami abiotycznymi, biotycznymi i antropogenicznymi występującymi na pewnym obszarze;

• stanowisko architektów, topografów, kartografów – układ zależności wizualnych, które zachodzą między elementami przyrodniczymi i antropogenicznymi, postrzeganymi przez obserwatora w obrębie obszaru zainteresowania.

Do cech krajobrazu można zaliczyć to, że: 

• zajmuje wycinek przestrzeni i można go przedstawić na mapie;

• charakteryzuje się określoną fizjonomią, którą można przedstawić na rysunku lub fotografii;

• jest systemem dynamicznym, zależnym od składu geokomponentów, geokompleksówGeokompleksgeokompleksów i rodzaju procesów zachodzących w geosystemie;

• podlega ewolucji (ma swoją historię).

Krajobraz jako pejzaż ilustruje poniższy obraz.

Rnj29Ss5nM3K2

Ilustracja przedstawia obraz pod tytułem Pejzaż z upadkiem. Na pierwszym planie znajduje się człowiek trzymający pług, w który zaprzęgnięty jest koń. Obok nich znajduje się drzewo. Za nimi znajdują się pasterz oraz jego owce. Dalej jest otwarte morze, na którym znajdują się statki z żaglami. W tle znajduje się zabudowane wybrzeże.

Krajobraz w ujęciu geograficznym

W języku niemieckim pojęcie krajobrazu (die Landschaft) pojawia się po raz pierwszy w 830 roku w tłumaczeniach tekstów ewangelicznych Hrabunusa Maurusa z Fuldy. Najprawdopodobniej wywodzi się ono od jednego z dwóch pojęć: 1) od słowa der Schaft, ‘trzonek’, używanego do tworzenia rzeczowników posiadających wspólne cechy, np. die Bruderschaft, ‘braterstwo’; lub 2) od czasownika schaffen, ‘kształtować’.

Krajobraz w ujęciu geograficznym (geoekologicznym) odnosi się pod pojęcia geokompleksu. Geokompleksem nazywa się podstawowe przyrodnicze jednostki przestrzenne, np. zlewnie. Podział krajobrazu na geokompleksy pokrywa cały obszar, nie pozostawiając żadnych pustych fragmentów (jednostki alternują się). Pojęcie to obejmuje zarówno krajobrazy przyrodnicze, jak i antropogeniczne. Są to więc relatywnie zamknięte wycinki przestrzeni, stanowiące całość dzięki zachodzącym w niej procesom i współzależnościom między budującymi ją elementami.

Krajobraz w ujęciu ekologicznym to obszar skupiający w swoich graniach wiele powiązanych ze sobą ekosystemów, wyróżniający się swoistą fizjonomią.

Definicja krajobrazu

Krajobrazem nazywa się więc: część zewnętrzną sfery Ziemi, stanowiącą holistyczny system przyrodniczy wysokiej rangi, o swoistej strukturze i wzajemnych powiązaniach. Krajobraz obejmuje również człowieka oraz efekty jego działalności i wyodrębnia się pod względem strukturalnym, dynamicznym i fizjonomicznym. Krajobraz rozpatrywany jest jako całość złożona z oddziałujących wzajemnie na siebie geokomponentów lub systemów przyrodniczych mniejszej rangi (Geoekologia i ochrona krajobrazu. Leksykon, 2004).

Według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej krajobrazem nazywa się obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych lub ludzkich. Jednocześnie konwencja podkreśla, że: „krajobraz stanowi ważny składnik jakości życia ludzi we wszystkich miejscach: w obszarach miejskich, na wsi, w obszarach o wysokim stopniu degradacji, a także w obszarach o wysokiej jakości, w obszarach uznawanych za niezwykle piękne” (Europejska Konwencja Krajobrazowa, 2004). Krajobraz jest odzwierciedleniem procesów zachodzących w środowisku tak przyrodniczym, jak i kulturowym.

Klasyfikacja krajobrazu odzwierciedleniem zróżnicowania krajobrazu Polski

Obecnie w Polsce stosuje się typologię krajobrazów aktualnychKrajobrazy aktualnekrajobrazów aktualnych, która obejmuje łącznie krajobrazy przyrodnicze i kulturowe (Chmielewski i in., 2015). Klasyfikacja ta powstała w odpowiedzi na zapisy Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Na podstawie kryterium strukturalno‑funkcjonalnego zdefiniowano 3 główne grupy krajobrazów o rosnącym stopniu przekształceń antropogenicznych, 15 typów i 49 podtypów (zob. tabele poniżej):

1. krajobrazy przyrodnicze – ekstensywnie użytkowane kulturowo, funkcjonujące głównie w wyniku działania procesów naturalnych, w różnym stopniu modyfikowane przez działalność człowieka;

2. krajobrazy przyrodniczo‑kulturowe – ukształtowane w wyniku wspólnego działania procesów naturalnych oraz świadomych modyfikacji form pokrycia terenu i struktury przestrzennej;

3. krajobrazy kulturowe – struktura i funkcja są w pełni ukształtowane przez działalność ludzką.

Kryteria różnicujące krajobrazy, które zostały wzięte pod uwagę w typologii, to:

1. geneza krajobrazu, 

2. stopień naturalności, 

3. forma, 

4. funkcja, 

5. proces (najczęściej niekorzystny) zmian jakościowych krajobrazu, 

6. rodzaj przemiany krajobrazu, 

7. kategorie percepcji, 

8. styl użytkowania i zarządzania. 

Wiele z tych krajobrazów zostało szczegółowo opracowanych w innych materiałach związanych z różnymi typami krajobrazów Polski.

Krajobrazy kulturowe spełniają wiele funkcji. Są to między innymi funkcje: przestrzenne, przyrodoochronne, produkcji dóbr materialnych, produkcji energii, komunikacyjne, poznawcze, rekreacyjne, sakralne, estetyczne.

Zaprezentowana wyżej typologia nie uwzględnia krajobrazów turystycznych i religijnych. Krajobrazy turystyczne powstają w efekcie zorganizowanej przestrzennie działalności turystycznej. Ze względu na zróżnicowanie turystyki, krajobrazy turystyczne tworzą się w różnych typach krajobrazu, modyfikując je w zakresie infrastrukturalnym oraz funkcji turystycznych. Natomiast krajobrazy religijne (ryc. 2) wiążą się z: 1) krajobrazami pielgrzymkowymi, rzymskokatolickimi, o zasięgu ponadregionalnym; 2) krajobrazami pielgrzymkowymi, rzymskokatolickimi, o zasięgu regionalnym; oraz 3) miastami z dużą liczbą kościołów dominujących w sylwetce zabudowy.

Źródła:

• Andrejczuk W., Krajobraz a turystyka: aspekt konceptualny, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” 2010, nr 14, s. 15–24.

• Chmielewski T.J., Myga‑Piątek U., Solon J., Typologia aktualnych krajobrazów Polski, „Przegląd Geograficzny” 2015, t. 87, z. 3, s. 377–408.

• Geoekologia i ochrona krajobrazu. Leksykon, E. Malinowska‑Miros i in. (red.), Uniwersytet Warszawski. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa 2004.

• Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r., Dz. U. 2006, nr 14, poz. 98.

• Myga‑Piątek U., Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, Uniwersytet Śląski, Katowice 2012.

Słownik