Przeczytaj
Zanim rozpoczniesz lekturę, przypomnij sobie wiadomości na temat kluczowej dla egzystencjalistycznej filozofii Alberta Camusa kategorii absurduabsurdu, rozumianego jako brak nadrzędnego sensu życia.
Absurd życia i jego konsekwencje
Jakie są konsekwencje etyczne poczucia absurdu? Jaką postawę należy przyjąć w obliczu absurdu? Jak żyć, uznając, że życie nie ma żadnego szczególnego sensu, a zwłaszcza nie ma celu w znaczeniu religijnym (nieśmiertelności, zbawienia, wiecznego szczęścia)? Camus udziela odpowiedzi, ale odpowiedzi absurdalnej: brak sensu należy sobie uświadomić i zarazem zbuntować się wobec tego braku, dostrzegając konieczności narzucane przez świat i w ten sposób odzyskując wolnośćwolność. Pisze Camus:
Mit SyzyfaŻyć to sprawić, by żył absurd. Sprawić, by żył absurd, to przede wszystkim patrzeć mu w twarz. W przeciwieństwie do Eurydyki absurd umiera tylko wówczas, kiedy się od niego odwrócić. Tak więc bunt jest jednym ze spójnych stanowisk filozoficznych. […] W nim człowiek jest stale sobie obecny. Bunt nie jest dążeniem, nie zna nadziei. To pewność druzgocącego losu, ale bez rezygnacji. […] Ten bunt nadaje cenę życiu. Obejmując całą egzystencję, przywraca jej wielkość. Świadomość i bunt to odmowa i przeciwieństwo rezygnacji. […] Człowiek absurdalnyCzłowiek absurdalny może tylko wszystko wyczerpać i wyczerpać do dna siebie. Absurd jest tym skrajnym napięciem, które podtrzymuje nieustannie samotnym wysiłkiem, wie bowiem, że świadomością i codziennym buntem daje świadectwo swojej jedynej prawdzie, to znaczy wyzwaniu. […] Z absurdu wyprowadzam więc trzy konsekwencje, to znaczy mój bunt, moją wolność i moją pasję. Samą świadomością przekształcam w regułę życia to, co było zaproszeniem do śmierci – i odrzucam samobójstwo.
Bunt a wolność
Camus wyjaśnia, dlaczego samobójstwo nie jest odpowiedzią na absurd życia – dlaczego nie jest buntembuntem godnym człowieka absurdalnego (mającego świadomość absurdu własnego losu). Samobójstwo jest rezygnacją, ostateczną ucieczką, kapitulacją. Camus chce powiedzieć: nie sztuką jest się poddać, prawdziwą sztuką życia jest ocalić swą godność i wolność w świecie uprzedmiotowienia i niewoli fizycznych konieczności, dotyczących wszystkiego, co istnieje w przyrodniczym świecie. Prawdziwie wartościowy bunt to nie rezygnacja, ale podjęcie wyzwania – świadomość absurdu i godne przeżycie swego życia mimo zasadniczego, wpisanego w ludzki los, braku metafizycznego celu i religijnej nadziei. Zgoda na los mimo braku Boga, który nadawałby temu losowi sens:
Mit SyzyfaSamobójca zabija się, ponieważ w sensie metafizycznym czuje się poirytowany. W pewnym rozumieniu dokonuje zemsty. Dowodzi w ten sposób, że „nie będą go mieli”. Wiadomo jednak, że niezrównanym ucieleśnieniem tego wątku w całym jego bogactwie jest Kiriłow, postać z Biesów, również zwolennik samobójstwa logicznego. Inżynier Kiriłow oświadcza, że chce odebrać sobie życie, bo taka jest „jego idea”. […] Rozumowanie jest klasycznie jasne. Jeśli Bóg nie istnieje, Kiriłow jest bogiem. Jeśli Bóg nie istnieje, Kiriłow musi się zabić. Kiriłow musi się zatem zabić, żeby być bogiem. […]
Boskość więc, o którą chodzi, jest najzupełniej ziemska. „Trzy lata – mówi Kiriłow – szukałem atrybutu mojej boskości i znalazłem. Jest nim wolna wola”. Można zrozumieć teraz sens jego przesłanki: „Jeżeli nie ma Boga, to ja jestem bogiem”. Stać się bogiem, to być wolnym na tej ziemi, nie służyć istocie nieśmiertelnej. A zwłaszcza wyciągać wszystkie konsekwencje z tej bolesnej wolności. Jeśli Bóg istnieje, wszystko zależy od niego i nie możemy nic przeciwko jego woli. Jeśli nie istnieje, wszystko zależy od nas. […].
Bunt a świadomość
Bunt, ale nie odmowa życia, nie rezygnacja z niego, lecz jego akceptacja wraz ze świadomością jego absurdu, staje się dla Camusa podstawą tożsamości człowieka absurdalnego. Dzięki buntowi, staję się tym, kim jestem. Staję się nie tylko wolny, ale staję się sobą. Buntując się przeciw beznadziei i absurdowi mojego życia, uzyskuję tożsamość i świadomość samego siebie – człowieka dumnego i wolnego:
Człowiek zbuntowanyZ buntu rodzi się świadomość, jakkolwiek mglista: nagłe i olśniewające spostrzeżenie, że w człowieku jest coś, z czym może się utożsamić, choćby na pewien czas. Dotychczas nie czuł tej tożsamości naprawdę. Niewolnik znosił każdy przymus poprzedzający chwilę buntu. Często nawet zgadzał się bez szemrania na rozkazy budzące większy sprzeciw niż ten, który wywołał w nim odmowę. Choć może odrzucał je w sobie, był cierpliwy; skoro milczał, bardziej dbał o swój bezpośredni interes niż świadom był swego prawa. Z utratą cierpliwości, z pojawieniem się niecierpliwości zaczyna się natomiast ruch mogący objąć to wszystko, co wpierw akceptował. Ten ruch niemal zawsze działa wstecz. Niewolnik, odrzucający upokarzający rozkaz swego przełożonego, odrzuca jednocześnie sam stan niewolnika. Ruch buntu niesie go dalej, niż mogłaby to uczynić zwykła odmowa. Przekracza nawet granicę, którą wyznaczał przeciwnikowi, i żąda teraz, by był z nim traktowany na równi. To, co wpierw było niepochwytnym oporem człowieka, staje się całym człowiekiem, który się z tym oporem utożsamia i w nim się streszcza. Tę cząstkę siebie, której poszanowania żądał, stawia ponad wszystko inne i ogłasza, że uważa ją za najważniejszą, ważniejszą nawet od życia. Staje się ona dla niego dobrem najwyższym. Wybrawszy wpierw kompromis, niewolnik rzuca się nagle („skoro tak jest...”) we Wszystko albo Nic. Świadomość rodzi się wraz z buntem.
Słownik
brak sensu w życiu ludzkim, rozumiany jako brak nadrzędnej, zwłaszcza religijnej racji życia i celu w postaci dążenia do osiągnięcia życia wiecznego i zbawienia
bunt przeciw absurdowi życia, polegający na świadomości tego absurdu i odzyskaniu poczucia wolności w sensie realizacji swojej woli.
człowiek świadomy absurdu własnego istnienia; świadomie podejmujący mimo to wysiłki i przyjmujący cierpienie
niezależność, autonomia, swoboda człowieka w myśleniu i działaniu; zwykle odróżnia się wolność negatywną – jako brak przymusu, ograniczeń czy zewnętrznych konieczności dotyczących ludzkich myśli, słów i czynów – oraz pozytywną – jako możliwość realizacji ludzkiej woli