Arystoteles był drugim obok Platona starożytnym myślicielem, którego wpływ na bieg dziejów filozofii trudno przecenić. Nazywany przez św. Tomasza i innych myślicieli po prostu Filozofem, oddziałał nie tylko na intelektualną elitę średniowiecznych uniwersytetów i klasztorów (głównych ośrodków myśli w wiekach średnich), lecz ukierunkował także sposób myślenia o świecie ówczesnego przeciętnego mieszkańca Europy. Prymat arystotelesowskiego punktu widzenia na sprawy człowieka i wszechświata utrzymał się aż do XVII w., do czasu powstania nowożytnej nauki, co oznacza, że arystotelizm dominował przez prawie 2000 lat!

Arystoteles żył w latach 384/383‑322 p.n.e., był więc o 43 lata młodszy od Platona. Urodził się w Stagirze na granicy z Macedonią - stąd nadany mu przydomek Stagiryta. Przez kilka lat był nauczycielem i wychowawcą Aleksandra Wielkiego.

RugpfsDzo2Fi5

Obraz przedstawia wnętrze starożytnego pałacu. Na niewielkim podwyższeniu, na fotelu siedzi młodzieniec w tunice i przepasce na głowie. Naprzeciw niego siedzi dojrzały mężczyzna w todze. Gestykuluje.

Nie stwierdzono, że wpływ Filozofa na wielkiego wodza, człowieka porywczego i niezbyt refleksyjnego, był znaczący; również zdobycze Aleksandra nie zrobiły wielkiego wrażenia na Arystotelesie. Myśliciel wszystkie swe pisma polityczne poświęcił formie polis - miasta‑państwa. Jakby nie zauważył, że traci ona znaczenie, a wraz z Aleksandrem w dziejach świata pojawiła się nowa struktura polityczna - imperium.

Filozofia Arystotelesa

Arystoteles spędził 20 lat w Akademii Platońskiej jako najwybitniejszy uczeń Platona. Swą własną szkołę, założoną w pobliżu świątyni Apollina Likejosa (stąd nazwa Likejon - Liceum), prowadził przez lat 12. Przez ten czas napisał niemal wszystkie swe dzieła, które tak silnie wpłynęły na potomnych.

R1e5ulUlmBgbZ1

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn. Mężczyzna po lewej stronie jest starszy, mówi coś, unosząc do góry prawą dłoń z wskazującym palcem. Młodszy mężczyzna, po prawej stronie patrzy na rozmówcę, trzyma dłoń wyciągniętą przed siebie. Obaj mężczyźni są ubrani w długie, obszerne szaty. Są pochłonięci rozmową.

Od swego mistrza Platona różnił się w kwestiach najważniejszych. Punkt wyjścia był podobny – każda rzecz składa się z materii (bezkształtnego tworzywa) oraz czegoś, co decyduje o tym, czym dana rzecz jest, co nadaje jej tożsamość. Arystoteles nie zgadzał się jednak z Platonem, że tym czymś najważniejszym – istotą rzeczy – jest bezcielesna idea, wzór istniejący w bezczasowym, doskonałym świecie. To, co Platon nazywał ideą, on nazwał formą i umieścił w samej rzeczy, w świecie dostępnym nam poprzez zmysły. Świat ten zmienia się w czasie, lecz formy pozostają niezmienne - dzięki temu rzeczy są wciąż tym, czym są. Arystoteles - w przeciwieństwie do swojego wielkiego nauczyciela - dla wytłumaczenia sposobu istnienia świata i zachodzących w nim zmian nie potrzebował odwoływać się do idei, rację bytu rzeczy materialnych znajdował w nich samych. Taki pogląd - w odróżnieniu od idealizmu - nazywa się realizmemrealizmrealizmem.

Forma dla Arystotelesa jest nie tylko istotą każdej rzeczy, jest również jej celem. Dzięki takiemu ujęciu Filozof wyjaśnił najważniejsze jego zdaniem pojęcie ruchu i zmiany. Ruch bowiem to nie tylko zmiana miejsca, ale wszelkie przemiany zachodzące w świecie, również takie jak rośnięcie i stawanie się rzeczy. Ruch, zdaniem Arystotelesa, polega na przejściu od możności (potencji), tkwiącej w bezkształtnej materii, do aktu, czyli urzeczywistnienia się formy. Dążenie do urzeczywistnienia, czyli do formy, jest najważniejszą zasadą natury i jest charakterystyczne dla każdej rzeczy. Każda bowiem rzecz zmierza do swego celu, którym jest wieczny, doskonały i nieruchomy Pierwszy Poruszyciel, utożsamiony później w tradycji chrześcijańskiej z osobowym Bogiem. W świecie Arystotelesa, w którym dominuje celowość, Bóg jest źródłem ruchu nie w tym sensie, że daje pierwszy impuls, lecz że jako najdoskonalszy cel przyciąga do siebie wszystkie rzeczy w przyrodzie.

RdOFdTC77DVqp1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę stojącego lewym profilem do widza. Ubranie mężczyzny jest zniszczone, podarte. Mężczyzna stoi przy stole. Trzyma prawą ręką dużą książkę. Lewą dłoń trzyma na położonych na stole kartkach papieru.

Ten ruch ku urzeczywistnieniu, ku swemu celowi jest dla każdej rzeczy dobrem – przyczyna celowa jest w najwyższym stopniu dobrem i kresem wszystkich innych rzeczy. Arystoteles cały wszechświat widzi wypełniony celowością i wartościami. Cała budowa i struktura kosmosu odbija, zdaniem Arystotelesa, odwieczny ład i porządek, który ma charakter hierarchiczny. Na samym dole hierarchii znajduje się to, co dzisiaj nazywamy przyrodą nieożywioną (np. kamienie), wyżej znajdują się rośliny, rosnące i ginące, jeszcze wyżej zwierzęta, które nie tylko rosną i rozwijają się, ale także czują i w pewnym stopniu zapamiętują. Na szczycie drabiny stworzeń stoi człowiek obdarzony rozumem. Świat tych istnień nazywa Arystoteles „podksiężycowym”, gdyż jest ograniczony przez orbitę Księżyca. W świecie tym dominuje zmiana i zniszczenie, wszystko wcześniej czy później ulega rozkładowi i zmierza ku śmierci. W sferze nadksiężycowej, „gwiazd stałych”, poruszających się doskonałym ruchem kołowym, nieśmiertelnych i inteligentnych, przeciwnie – wszystko jest doskonałe i niezmienne, wieczne. Przestrzeń jest dla niego zorientowana według kierunków, które są lepsze lub gorsze. To, co znajduje się bliżej Ziemi, jej środka, jest gorsze i skażone, i przeciwnie: to, co dąży do góry, jest lepsze i doskonalsze. Do dzisiaj za Arystotelesem wartościuje się przestrzeń - niebo jest w górze, piekło – w dole, prawe jest lepsze od lewego („prawy” człowiek, „lewy” interes itd.). Taki punkt widzenia dominował w średniowieczu.

Arystoteles przez 12 lat samodzielnej działalności w dziedzinie filozofii uporządkował całą wiedzę dostępną wówczas człowiekowi. Położył podwaliny pod wiele dziedzin wiedzy, między innymi logikę, retorykę, etykę i estetykę. Logika Arystotelesa ukazywała formalne wzory myślenia ludzkiego, które, prawidłowo zastosowane, dawały w efekcie twierdzenia prawdziwe. Jakkolwiek nie bez wad, logika ta leży u podstaw myślenia Zachodu. To Arystoteles sformułował klasyczną definicję prawdy jako zgodności sądu z rzeczywistością.

Retoryka

Retoryka była dla niego nauką z formalnego punktu widzenia zbliżoną do logiki, z treściowego zaś – do polityki i etyki. Według Arystotelesa retoryka to umiejętność metodycznego odkrywania tego, co w odniesieniu do każdego przedmiotu może być przekonywające.

Retoryka miała na celu jedynie przekonanie słuchacza do forsowanego przez mówcę poglądu. Do logiki jest podobna dlatego, że wykorzystuje formalne elementy myślenia, do polityki ze względu na podstawowy sposób wykorzystania (przekonywanie obywateli do konkretnych rozwiązań politycznych bądź sądowniczych), do etyki zaś dlatego, że zdaniem Arystotelesa sztuka przekonywania winna wiązać się z prawdą i dobrem. Dzisiaj, kiedy naturalnym przedłużeniem retoryki jest reklama i propaganda, odwołująca się do emocji i instynktów, zaś jednym z ważniejszych problemów związanych z reklamą jest kwestia manipulacji oczekiwaniami i potrzebami odbiorcy, warto przywołać stanowisko Arystotelesa, który stanowczo sprzeciwiał się oddziaływaniu na nierozumne części duszy słuchacza oraz nieetycznemu stosowaniu sztuki przekonywania.

R14sU8m2xORay

Zdjęcie przedstawia grupę mężczyzn w antycznych togach. Mężczyźni, siedzą, stoją. Rozmawiają ze sobą.

W etyce Arystoteles zasłynął dzięki zasadzie „złotego środka”, która zalecała unikanie skrajności, wybór drogi pomiędzy nimi: doznawać zaś tych namiętności we właściwym czasie i z właściwych przyczyn wobec właściwych osób, we właściwym celu i we właściwy sposób – to właśnie jest drogą zarówno środkową, jak i najlepszą, i to też jest istotną cechą dzielności etycznej.

Wyszedł jednak od pytania o szczęście, tak jak wszyscy poprzedzający go filozofowie. Odpowiedzi były różne - dla Arystotelesa szczęście daje życie zgodne z naturą, zaś naturę ludzką postrzegał jako rozumną. To rozum odróżnia człowieka od całego świata, jest jego istotą. Dlatego nie przyjemności, ulotne i zmienne, ale życie kontemplacyjne, poświęcone poznawaniu prawd o człowieku i świecie, daje człowiekowi szczęście najgłębsze i najtrwalsze. Arystoteles był jednak realistą również w sensie potocznym i zdawał sobie sprawę, iż życie kontemplacyjne jest możliwe na minimalnym poziomie zamożności, najlepiej w otoczeniu przyjaciół.

Estetyka

Arystoteles ma także wielkie zasługi w dziedzinie estetykiestetykaestetyki, czyli nauki o pięknie, oraz poetyki, nauczającej o celu i budowie dzieła literackiego. Filozof określił piękno jako ład i proporcję, czyli takie ukształtowanie i połączenie części danego dzieła, iż prowadziło ono do wrażenia harmonii i porządku. Dzięki takiemu ujęciu utrwalił klasyczny kanon sztuki, zawsze łączący z nią piękno - wyłom w tej koncepcji został dokonany dopiero w XVII w. wraz z wtargnięciem brzydoty i groteski do świątyni sztuki. Cel i budowę dzieła wyznaczają dwa pojęcia, podstawowe dla arystotelesowskiej koncepcji sztuki: mimesis i katharsis.

Arystoteles zdominował sposób myślenia o świecie przeciętnego Europejczyka w średniowieczu, nie przekreślił jednak całkowicie wpływu Platona i jego myśli na filozofię i światopogląd tego okresu.

Słownik