Przeczytaj
Normanowie
NormanowieNormanowie należą do ludów germańskich. Wśród Normanów wyróżniamy Swinów (Szwedzi, Waregowie, Goci), mających siedziby na wschodzie Półwyspu Skandynawskiego, na południe od nich Duńczyków, którzy zajęli Półwysep Jutlandzki, oraz Norwegów – plemiona zajmujące zachodnie zbocze Gór Skandynawskich. Normanowie nazywani są również wikingamiwikingami. Obie te nazwy zaczęto stosować na określenie wszystkich ludów Skandynawii. W wiekach V–VIII kontakty ludów Skandynawii ze światem kontynentalnej Europy były ograniczone. Ich kultura rozwijała się zatem w izolacji i stała się stosunkowo jednolita. Posługiwali się jednym językiem – staronordyckim – używali pisma runicznegorunicznego. Posiadali zbliżony do jednorodnego system wierzeń, podobną strukturę społeczną, obyczajowość, mentalność oraz sztukę.
Najstarsze centrum kulturowe ukształtowało się w okresie rzymskim w kraju Szwedów, w okolicach Uppsali. Władzę w powstających państwach plemiennych sprawowali konungowiekonungowie, ale ich władza była ograniczona przez wiece. Należeli oni wraz z jarlamijarlami i ich zbrojnym otoczeniem do elity. Przewagę w społeczeństwie ludów skandynawskich stanowili chłopi‑wojownicy.
Wikingowie utrzymywali się z hodowli i rybołówstwa, a w południowej Skandynawii z uprawy roli (żyta, owsa, jęczmienia). Normanowie zajmowali się także grabieżą. Włączyli się aktywnie w proces ożywienia w handlu i w żegludze, który zapoczątkowali Fryzowie. Udoskonalili przejęte od Fryzów statki żaglowe (żaglowanie na wiatr), które nazywano langskipami („długie łodzie”). Statki Normanów były długie i wąskie, budowane z drewna dębowego techniką klinkierową (na zakładkę), poruszane siłą wioseł i kwadratowego żagla; okręty wojenne były smuklejsze i dłuższe niż statki kupieckie. Rozróżnia się trzy zasadnicze klasy w zależności od wielkości i przeznaczenia: sneki, skeidy, drakkary. Występowały też małe karli i byrdingi.
W okresie najazdów normańskich żaden lud nie przewyższał Normanów w sztuce szkutniczejszkutniczej. Byli nie tylko grabieżcami, chłopami‑wojownikami, ale okazali się również wytrawnymi kupcami. Podróżowali daleko poza Skandynawię, mieszkańcom innych krain oferowali drewno, żelazo, skóry fok i wielorybów oraz futra zwierząt. Swoje towary wikingowie przewozili na znaczne odległości statkami handlowymi nazywanymi byrdingami.
Przyczyny najazdów
Trudno jednoznacznie określić przyczyny najazdów. Wskazywane przez kronikarzy okresu średniowiecza przeludnienie zostało zakwestionowane jako przyczyna ekspansji przez współczesnych archeologów. Pierwsze wyprawy (pod koniec VIII w.) miały charakter typowo grabieżczy, atakowano ważniejsze ośrodki polityczne, gospodarcze i kulturowe. Normanowie wyprawiali się po łupy i wracali do swoich siedzib na zimę. To działanie wskazuje się obecnie jako jedną z głównych przyczyn. Kolejne wyprawy miały nadal charakter rabunkowy, z tym że prowadzono je na szerszą skalę. Trzeba także przyjąć, że nie bez znaczenia był sposób życia tego ludu i wyznawane wartości, jak np. żądza władzy. Za przyczyny podaje się również ciekawość świata i zamiłowanie do podróży. W późniejszych okresach wpływ na wyprawy miały także czynniki polityczne, np. brali w nich udział wygnani kandydaci do tronu.
Charakter najazdów
Normanowie nie przewyższali bronią ani taktyką ludów, które napadali. Ich przewaga polegała na szybkim przemieszczaniu się, posiadaniu mobilnej floty, znajomości żeglugi oraz sianiu postrachu i spustoszenia. Postrzegani byli jako dzicy wojownicy z nieznanej odległej krainy. Atakowali nagle i niespodziewanie. W najazdach na wschód kontynentu wykorzystywali rozwiniętą sieć rzeczną (Newa, Dźwina, Dniepr) i dotarli do Morza Czarnego, do Bizancjum oraz do Morza Kaspijskiego i do Bułgarów nad Wołgą. Sprzyjała im też w tym słabość państw, które najeżdżali, co przejawiało się w wewnętrznych konfliktach politycznych, niewystarczającej flocie, braku lub niedostatku systemu obrony wybrzeży.
Najazdy i wyprawy
W początkowym etapie ekspansji na zachód Normanowie skierowali się na Wyspy Brytyjskie, Irlandię oraz państwo Franków. Pierwszym atakiem Normanów, o którym dowiedziała się szersza społeczność, był atak z Hordalandu (zachodnia Norwegia) na klasztor w Lindisfarne (wyspa u północno‑wschodnich wybrzeży Anglii) w 793 roku. Uznaje się, że atak ten otworzył tzw. epokę wikingów. Charakter ich najazdów powodował, że stosunkowo łatwo zdobywali łupy, zwiększała się więc również liczba wojowników biorących udział w napadach. To skłoniło Normanów do rozszerzania tej formy działalności. W drugiej połowie IX w. zaczęli zakładać stałe bazy wypadowe do dalszych najazdów zarówno na terenach Skandynawii (wybrzeża Morza Północnego i Morza Bałtyckiego), jak i w Europie. Powstały one m.in. w Dublinie, Akwitanii, u ujścia Sekwany, w Kent. W tych bazach zimowali, a wiosną wyruszali na wyprawy. Od władców najechanych państw Normanowie ściągali trybutytrybuty. W kolejnych etapach wypraw w IX w. zaczęli przesuwać się na południe Europy, dotarli do doliny Rodanu, Sewilli, Afryki Północnej, Italii, na Sycyliędo doliny Rodanu, Sewilli, Afryki Północnej, Italii, na Sycylię. Wspomniane bazy, które zakładali na opanowanych terenach, stały się następnie zalążkiem trwalszego osadnictwa. Objęło ono dużą część terytorium Wysp Brytyjskich i część Irlandii. Normanowie dotarli kolejno na Wyspy Owcze, północne wybrzeże Szkocji, Hebrydy, Szetlandy, Islandię, wybrzeża GrenlandiiGrenlandii i KanadyKanady.
Normanowie (głównie Szwedzi i Goci) kierowali swoje podboje również na wschód kontynentu, na obszary Rusi i dzisiejszej Finlandii oraz ziemie pruskie i słowiańskie. Na wschodzie kontynentu nazywano ich Waregami. Prawdopodobnie już w VIII w. założyli królestwo w pobliżu dzisiejszego Nowogrodu. Inna grupa osiedliła się w późniejszym Kijowie nad DniepremDnieprem. Ludność terenów zależnych od Waregów została zmuszona do płacenia im daniny, tak jak i na Zachodzie Europy. Wydarzenia te zapoczątkowały proces kształtowania się wielkiego księstwa kijowskiego – Rusi Kijowskiej.
W Europie Zachodniej wodzowie normańscy wchodzili także w polityczne kontakty z władcami państwa FrankówFranków. Rollon, wódz Normanów strzegących północnych wybrzeży Francji, zawarł w 911 r. układ z królem Francji (Karolem Prostakiem), na mocy którego, za cenę chrztu, otrzymał dziedziczne księstwo nazwane od imienia zdobywców Normandią.
Anglia Wilhelma Zdobywcy
W połowie XI w. silną władzę książęcą ugruntował w Normandii Wilhelm I. W drugiej połowie XI w. podjął starania o tron anglosaski, uzasadniając swoje prawo do niego obietnicą sukcesji daną mu przez zmarłego króla Anglii Edwarda Wyznawcę. Możni angielscy nie ulegli żądaniom Wilhelma I i wybrali na króla Harolda Godwinsona (Harold II) . W odpowiedzi Wilhelm I zorganizował wyprawę wojenną do Anglii i w 1066 r. w bitwie pod Hastings pokonał siły Harolda II.
W grudniu 1066 r. Wilhelm został koronowany na króla Anglii w opactwie Westminster, które od tego czasu stało się miejscem koronacji królów Anglii, później Wielkiej Brytanii. Wilhelm przyjął przydomek Zdobywca.
Wyprawa Wilhelma ZdobywcyWilhelm przeciw Anglikom zwrócił całą siłę swego gniewu. […] nakazał szybko i dobrze budować flotę 3000 statków […]. Zgromadził też wielkie wojsko z Normanów, Flandryjczyków, Franków i Bretonów, a na przygotowaną flotę naładował tak silne konie, jak i najsilniejszych ludzi uzbrojonych w hełmy i pancerze. […] poprzez „Panaesellum Mare” [Kanał La Manche] wylądował, gdzie zaraz obóz najtrwalszym wałem otoczył i dzielnym wojownikom powierzył. […] Harald zaś, gdy Normanowie weszli do królestwa […] był zajęty wojną z bratem swym Tostikiem. W tej wojnie zabił wspaniałego brata swego […], lecz niedługo cieszył się bratobójstwem ani bezpiecznym być nie mógł, gdyż zaraz poseł oznajmił mu o wkroczeniu Normanów.
Rządy Wilhelma Zdobywcy oznaczały początek nowej epoki w dziejach Angliidziejach Anglii. Wprowadzono system feudalny, w którym – inaczej niż na kontynencie – obowiązywała zasada „wasal mojego wasala jest moim wasalem”. Wszyscy więc stali się wasalami króla – w ten sposób Normanowie zapewnili sobie bezpieczeństwo wobec przewagi Anglosasów. Wilhelm budował na terenie całego kraju zamki, m.in. twierdzę Tower w Londynie (Tower of London). Za jego panowania rozpoczęła się wśród klas wyższych dominacja języka i kultury francuskiej, która utrzymała się aż do XIV w. Wilhelm dokonał także przeglądu anglosaskiego prawa i wzbogacił je normandzkimi elementami. Wzmocnił też pozycję władcy i administrację państwową.
Kres najazdów normańskich
Równolegle do ekspansji Normanów w Europie trwał w Skandynawii proces prowadzący do konsolidacji monarchii duńskiej, norweskiej i szwedzkiej. Realne zjednoczenie poszczególnych organizmów państwowych Skandynawii dokonało się ok. połowy XI w., wtedy też ugruntowała się pozycja religii chrześcijańskiej, wprowadzonej odgórnie przez władców na przełomie wieków X i XI, chociaż istniało jeszcze przywiązanie do dawnych kultów pogańskich. Umocnienie się królestw skandynawskich w XI w. spowodowało zamknięcie epoki wypraw wikingów i faktyczne zakończenie ekspansji Normanów.
Normanowie na ziemiach polskich
Analizując historię Polski u jej zarania, nie można pominąć procesów zachodzących w średniowiecznej Skandynawii. Były one bowiem odzwierciedleniem zjawisk, które zachodziły w Europie, kształtując stosunkowo stabilny układ państw terytorialnych. W Europie Północnej i Środkowej zachodził ten proces później niż w Europie Zachodniej czy Południowo‑Wschodniej, ale we wzajemnym powiązaniu. Tereny te są więc nazywane często Młodszą Europą. Obecność wikingów na ziemiach słowiańskich od połowy IX w. do połowy XI w. mogła przyśpieszyć przejście plemion słowiańskich w krótkim okresie drugiej połowy X w. z organizacji plemiennej na poziom struktur państwowych. Można powiedzieć, że wikingowie przyczynili się do zbudowania pomostu cywilizacyjnego łączącego powstałe na bazie nowych struktur państwa, jak Ruś, Polska i Pomorze, z Europą chrześcijańską. Znajdujemy świadectwa o współpracy lub kontaktach Słowian, w tym plemion polskich, z Normanami. Dowodzą tego m.in. założone na Połabie i Pomorzu emporia handlowe, np.: Menzlin, Ralswiek, Jomsborg (Wolin) i Bardy (Kołobrzeg), Truso (okolice Elbląga), wydobyta z Jeziora Lednickiego kolekcja broni skandynawskiej z X–XI w. oraz odkryte w Łubowie (okolice Jeziora Lednickiego) cmentarzysko szkieletowe, na którym pochowani byli wojownicy pochodzenia skandynawskiego. Wikingowie mieli zatem stosunkowo duży wpływ na kształtujące się państwo polskie. Zakładali osady handlowe, wprowadzili na Pomorzu obrządek szkieletowego grzebania zwłok. Udział najemników wikińskich miał zapewne wpływ na sukcesy militarne pierwszych władców polskich.
Ocena najazdów Normanów
Ocena wpływu ekspansji Normanów w VIII–XI w. na dzieje średniowiecznej Europy nigdy nie była – i z pewnością nie będzie – jednoznaczna. Normanowie postrzegani są z jednej strony jako bezwzględni niszczyciele i rozbójnicy, żądni władzy przywódcy, zabiegający o chwałę wojownicy, agresywni kupcy, a z drugiej jako nieustraszeni żeglarze i odkrywcy, pionierscy osadnicy, znający swój fach kupcy, budowniczy osad, miast i państw, łącznicy różnych kręgów kulturowych, którzy wpłynęli na rozwój cywilizacji średniowiecznej Europy.
Słownik
nazwa pochodzi od zajęcia ludności, słowo viking – określało zbrojne wyprawy morskie, piractwo
(z łac. Northman, z jęz. starofrankijskiego Nortmann) - człowiek Północy
(z j. szwedzkiego) król
(z j. szwedzkiego) wódz
znaki najstarszego pisma używanego przez ludy germańskie; historycy nie są zgodni co do ich pochodzenia, jedna z hipotez mówi, że wywodzą się z północnej Italii, sugeruje się również związek z alfabetem hebrajskim, łacińskim i greckim; na kontynencie pismo to przestało być używane po chrystianizacji ludów germańskich; w Skandynawii przetrwało i w okresie wikińskim przeszło ewolucję przystosowując się do języka używanego w Skandynawii (nordyckiego)
(ang. shipwright) budowanie i naprawa statków wodnych
(z łac. expansio – rozszerzanie (się)) rozprzestrzenianie się
warowne osady
terytorium położone w głębi kraju
odkryta w drugiej połowie X w. przez Islandczyka Gunnbjørna; w 985 r. Eryk Rudy założył na wyspie pierwszą kolonię – Osiedle Wschodnie, w kolejnych latach powstała druga kolonia – Osiedle Zachodnie; Grønland w językach staroskandynawskich to „zielona ziemia”; według podań o wikingach nazwę tę wymyślił Eryk Rudy
(łac. tributum) danina, podatek składany przez władcę podbitego państwa zwycięskiemu
Słowa kluczowe
Normanowie, wikingowie, Waregowie, Normandia, Ruś Kijowska, Wilhelm Zdobywca, Europa wczesnego średniowiecza, bitwa pod Hastings
Bibliografia
M. Morris, Podbój normański, Wydawnictwo Astra, 2016.
A. R. Brown, Historia Normanów, Marabut, 1996.
N. J. Higham, Podbój Anglii przez Normanów, 2001.
J. Soszyński, Hastings 1066, Wydawnictwo Bellona, 2003.
Wielka Historia Świata, t. 4. Kształtowanie średniowiecza, Warszawa 2005.
Historia. Źródła i materiały do nauczania historii, oprac. pod red. S. Sierpowskiego, Warszawa 1998.
W. Chrzanowski, Słowianie i Wikingowie, Kraków 2007.