Powody powstania komunizmu

Kapitalizm wolnokonkurencyjny opierał się na pracy robotniczej trwającej kilkanaście godzin na dobę. Nie przewidywał ochrony na wypadek kalectwa czy choroby. Celem był zysk właściciela. Zostały zerwane również specyficzne więzi feudalne, które mimo wszystko łączyły pewną formą patriarchatu właścicieli ziem z pracującymi na nich chłopami. W systemie rodzącego się kapitalizmu te więzi nie mogły się kształtować. Nadmiar rąk do pracy i niezbyt skomplikowane zadania stawiane robotnikom powodowały, że łatwo można było ich wymienić na nowych, mniej roszczeniowych, dlatego często stosowano lokautylokautlokauty. Z drugiej strony były wprowadzane idee równości wobec prawa, które wpływały na sposób postrzegania świata przez różne grupy społeczne. Pojawiały się organizacje walczące o prawa robotników, np. czartyści.

RVrY8IwrodXj9

Rysunek przedstawia budynek parlamentu Wielkiej Brytanii. W drzwiach budynku widoczne są przerażone postacie. Przez parlamentu drzwi robotnicy przepychają ogromy zwój papieru na wielkiej rolce. Napis na papierze brzmi: Charter, co z języka angielskiego oznacza statut.

Manifest komunistyczny

R1DkZb93tXSrb1

Zdjęcie przedstawia tytułową stronę manifestu komunistycznego z 1848 roku. tekst wydany jest w języku niemieckim.

Ruchom robotniczym w I połowie XIX wieku brakowało wspólnych idei. Pojawiły się one w 1848 roku. Zostały sformułowane przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w wydanym przez nich Manifeście komunistycznymkomunizmkomunistycznym.

Głównym założeniem manifestu było hasło „ProletariuszeproletariatProletariusze wszystkich krajów, łączcie się”. Sygnatariusze manifestu uważali, że państwa powstały wyłącznie w celu obrony interesów klas posiadających. Dostrzegając historyczną rolę burżuazji, twórcy manifestu uznali, że jej czas się skończył i pora na rewolucję proletariacką. Ich zdaniem interesy robotników w poszczególnych państwach były zbieżne, dlatego rewolucję należało rozpocząć synchronicznie, doprowadzić do likwidacji państw narodowych i przekazać decyzje w ręce robotników.

Za instytucje pomagające w utrzymaniu robotników w ryzach uważali Kościół katolicki i inne związki wyznaniowe. Dlatego Karol Marks zaproponował uznanie ateizmu za obowiązujący element idei, głosząc hasło: Religia to opium dla mas. Ponieważ twórcy idei postulowali zniesienie instytucji, w szeregach komunistów pojawili się również anarchiści.

R18tgDcnJXPNa1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku siedzącego na krześle. Prawą rękę ma założoną za poły marynarki. Mężczyzna ma siwą burzę włosów wokół głowy i ciemne wąsy.

Poza postulatami likwidacji państwa ideolodzy wskazywali na konieczność wprowadzenia wspólnej własności przez wspólną pracę i redystrybucję dóbr. Głosili hasło równości wszystkich. W teoriach komunistycznych każda jednostka była równa w sensie fizycznym, co oznaczało równy podział wspólnie wytworzonych dóbr, bez względu na wkład pracy lub majątku.

Twórcy ideologii nie brali jednak pod uwagę różnic etnicznych i narodowych ani przywiązania robotników do tradycji i religii, a także naturalnej potrzeby jednostki, jaką jest własność i prawo do dysponowania nią.

Komunizm a realia społeczno‑polityczne

Rozwój społeczny i polityczny w II połowie XIX wieku przebiegał jednak inaczej, niż wyobrażali to sobie twórcy idei komunistycznej. Przede wszystkim postęp technologiczny doprowadził do specjalizacji w produkcji. Trudniej było zwalniać pracowników w ramach lokautu, ponieważ wyszkolenie nowych zbyt wiele kosztowało. Poza tym rozwój świadomości wśród robotników doprowadził do zinstytucjonalizowania ich protestów. Powstały pierwsze partie polityczne, zaczęto obniżać cenzus majątkowy w wyborach parlamentarnych i robotnicy zyskiwali swoje przedstawicielstwa w parlamencie. Rewolucja proletariacka obejmująca całą Europę przestała być jedyną drogą do zmiany położenia robotników. Większość tych przemian objęła państwa Europy Zachodniej, a to właśnie tam, zdaniem Marksa i Engelsa, powinna wybuchnąć oddolna rewolucja wywołana przez świadomych robotników.

Rzeczywiście, coraz większa ich grupa zyskiwała świadomość swoich praw i oczekiwała zmian, ale zamiast rewolucyjnych wystąpień preferowała ewolucyjne reformy prowadzone przez parlamenty. Najlepszą ilustracją tych zmian jest II Międzynarodówka socjalistycznasocjalizmsocjalistyczna, zwołana w setną rocznicę rewolucji francuskiej. Doszło wtedy do rozłamu ruchu robotniczego na dwa nurty: socjaldemokrację i komunizm. Początkowo różnił je tylko stosunek do sposobu przeprowadzenia zmian politycznych i społecznych: socjaldemakraci byli zwolennikami drogi parlamentarnej, a komuniści – rewolucji. Jednak narastające nastroje nacjonalistyczne w przededniu I wojny światowej doprowadziły do zmiany w podejściu do instytucji państwa. Socjaldemokraci opowiedzieli się po stronie interesów narodowych, co komuniści uznali za zdradę interesów robotniczych. Nastąpił rozpad Międzynarodówki. Socjaldemokraci zdobywali coraz większe poparcie w społeczeństwach państw zachodnich, a komuniści w najmniej uprzemysłowionym, feudalnym państwie europejskim, czyli w Rosji. Miało to znaczący wpływ na zmiany w postrzeganiu ideologii i na sposób jej realizacji.

R19BPqMaTVNUT1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w garniturze, pod krawatem. Ma łysinę, krótką brodę i wąsy. Uśmiecha się.

Główni ideolodzy komunizmu, Włodzimierz LeninLeninWłodzimierz Lenin i Lew TrockiTrockiLew Trocki, w swoim programie głosili przede wszystkim stworzenie bezklasowego społeczeństwa, w którym wszyscy będą pracowali dla wspólnego dobra. Określenie i zaspokojenie potrzeb każdego człowieka również będzie wspólne. Postulowali też zniesienie własności prywatnej. Ich zdaniem wypracowane dobra powinny stać się własnością wszystkich i być wspólnie dzielone. Deklarowali prawo swobodnego rozwoju każdej jednostki jako podstawę rozwoju społecznego, ale jej dobro powinno być podporządkowane dobru wspólnemu.

RUgEOQvs3193w1

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę w garniturze. Na nosie ma okulary bez zauszników. Ma krótkie wąsy i brodę.

Jednak w przeciwieństwie do marksistów komuniści widzieli konieczność istnienia partii politycznej, która miała stanąć na czele rewolucji, a po jej zwycięstwie – prowadzić politykę uświadamiania proletariatu. Partia polityczna miała być awangardą klasy robotniczej. Mieli jej przewodzić profesjonaliści, którzy kierowaliby ideologicznie walką robotniczą.

Różnica między ideologami komunistycznymi polegała na odmiennym spojrzeniu na rewolucję. Lenin był zwolennikiem rewolucji rosyjskiej, a następnie jej eksportu do pozostałych państw europejskich. Natomiast Trocki uważał, że rewolucja powinna wybuchnąć równolegle we wszystkich państwach Europy. Jednakże żaden z ideologów nie znał klasy robotniczej, nie bywał na wiecach robotniczych, a całość programu była raczej teoretyczna. Dlatego wprowadzenie w życie idei okazało się trudne.

ZSRS, czyli komunizm w praktyce

Po zdobyciu władzy w Związku Sowieckim przez bolszewików od razu rozpoczęło się przejmowanie fabryk przez rady robotnicze. Ziemię nadaną chłopom w 1917 roku próbowano odebrać, aby stworzyć gospodarstwa spółdzielcze i państwowe. Polityka prowadzona pod hasłem „Kto nie pracuje, ten nie je” uderzyła przede wszystkim w warstwy posiadające i inteligencję. Nie były one przygotowane na gwałtowną zmianę systemu gospodarczego, podobnie zresztą jak robotnicy i chłopi. Główne problemy, które pojawiły się natychmiast, to brak umiejętności zarządzania znacjonalizowanymi zakładami przemysłowymi i planowania pracy w gospodarstwach rolnych.

Teoretycy komunizmu, którzy wcześniej nie spotkali się z koniecznością zarządzania gospodarką i wszędzie widzieli wrogów klasowych, musieli cofnąć swoje zbyt szybko podejmowane decyzje. Próba porozumienia z częścią starych elit trwała jednak krótko i tylko czasowo przyniosła względną poprawę sytuacji społeczno‑gospodarczej.

Idea wyniesienia pracy fizycznej nad umysłową wpłynęła na pogłębienie różnic cywilizacyjnych między państwami budującymi komunizm i tymi, które pozostały przy gospodarce wolnorynkowej. Wprowadzenie ideologii w państwie, w którym nie było żadnych tradycji demokratycznych, doprowadziło do dyktatury partii komunistycznej i jej lidera, zamiast wprowadzić współrządy społeczeństwa. W rezultacie wspólną własność zastąpiono własnością państwową. Znacjonalizowano przemysł i wprowadzono sztywny system płac regulowany decyzjami państwa, a nie efektywnością pracy robotników. Wprowadzono zasadę 100% zatrudnienia, co generowało ukryte bezrobocie, a stanowiska pracy nie wynikały z potrzeb gospodarki, ale z decyzji politycznych. Nie brano pod uwagę cykli koniunkturalnych i wydajności pracy.

O kształcie gospodarki rolnej również decydowała partia. Po ustabilizowaniu sytuacji politycznej i utrzymaniu władzy przez partię komunistyczną wrócono do pomysłu gospodarstw państwowych, przeprowadzając proces przymusowej kolektywizacjikolektywizacjakolektywizacji. Wprowadzano specjalizację i zmianowość w pracy, przekształcając gospodarstwa rolne w zakłady na wzór fabryk. Rezultatem był drastyczny spadek wydajności z hektara i powtarzające się okresy braku zaopatrzenia i głodu.

Wprowadzono gospodarkę centralnie planowaną. Oznaczało to, że raz na pięć lat państwo decydowało, ile towarów należało wyprodukować w kolejnym planie gospodarczym. Określano przykładowo liczbę lokomotyw, par butów, najczęściej w jednym, dwóch wzorach, a także ilość żywności, ale nie brano pod uwagę ewentualnych problemów pogodowych. Oczywiście pracownicy byli zobowiązani do realizacji tych planów, a w razie problemów odpowiadali, często własną wolnością. W przypadku niewykonania planu można było zostać oskarżonym o sabotaż. Taki sposób gospodarowania szybko doprowadził do braku towarów na rynku i konieczności wprowadzania ich reglamentacji.

Równocześnie niedocenianie inteligencji, a raczej strach elit politycznych przed żądaniami tej grupy społecznej, prowadziły do ograniczenia innowacyjności, eksportu surowców i zakupu towarów nowoczesnych. Można dodać do tego brak wymienialnej waluty, której kurs ustalany był decyzjami politycznymi.

Komunizm na świecie

RLT1ZgDSArcqA1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Stoi z uniesioną w górę prawą ręką, którą ma zaciśniętą w pięść. Jest uśmiechnięty. Ubrany jest w płaszcz.

Ideologia komunistyczna realizowana była nie tylko w Związku Sowieckim, ale próbowano ją wprowadzać również w Chinach, Korei Północnej, Albanii i Kubie.

W żadnym z tych państw nie było tradycji demokratycznych. We wszystkich poziom industrializacji był niski i panowały feudalne stosunki społeczne. Komuniści zdobywali tam władzę w drodze rewolucji, a po jej zwycięstwie partia komunistyczna przejmowała kontrolę nad społeczeństwem i gospodarką. Podobnie jak w ZSRS, wprowadzano w tych państwach model centralnie planowanej gospodarki, a wszystkie zakłady pracy podporządkowane były decyzjom państwa. Równocześnie, mimo często demokratycznych konstytucji, ograniczano prawa obywatelskie, np. prawo do strajku. Zgodnie z ideologią komunistyczną państwo wiedziało, jakie potrzeby mają robotnicy, i je zaspokajało, więc nie musieli oni strajkować. Wszelkie próby sprzeciwu lub wystąpienia mające na celu wyegzekwowanie zawartych w konstytucji praw kończyły się represjami.

W przypadku Albanii, Chin i Korei Północnej próbowano wprowadzić gospodarkę autarkiczną, samowystarczalną i niezależną od zewnętrznych wahnięć koniunkturalnych. Ten typ gospodarki okazał się niemożliwy do realizacji, choćby ze względu na brak dostatecznej ilości surowców i konieczność ich zakupu za granicą. Równocześnie taka polityka gospodarcza ograniczała kontakty obywateli z przedstawicielami innych społeczeństw i prowadziła do budowania ważnej dla systemu totalitarnego idei wroga zewnętrznego.

Podsumowanie

Ideologia komunistyczna zakładała równość wobec prawa i równość w dostępie do wspólnie wypracowanych i rozdzielanych dóbr konsumpcyjnych.

Realizacja w praktyce ideologii komunistycznej doprowadziła do ograniczania swobód demokratycznych i wprowadzenia dyktatury jednej partii politycznej. Ośmielających się myśleć samodzielnie traktowano jako wrogów systemu i poddawano prześladowaniom.

Mimo założeń współrządów i współdecydowania wszystkich, w praktyce to partia decydowała o kierunkach rozwoju i redystrybucji dóbr, dbając, aby społeczeństwo miało możliwość przeżycia, i nagradzając wąską grupę decydentów. Sytuacja była dużo bardziej tragiczna w sytuacjach kryzysowych, które dotykały wyłącznie przedstawicieli społeczeństwa, zgodnie z zasadą „rząd się wyżywi”. Komunizm w praktyce prowadził do załamania gospodarczego.

Słownik