Symbolizm – nadać idei postrzegalną postać

Symbolizm jako kierunek w literaturze i malarstwie zaistniał pod koniec XIX w. jako reakcja wobec racjonalistycznego i materialistycznego pojmowania świata. Był to czas, kiedy osłabła wiara w moc poznawczą rozumu, a wiedza z zakresu przyrodoznawstwa nie dawała odpowiedzi na pytania związane ze sferą duchową. Nowe doświadczenia związane z postępem technicznym pozwalały na rozwijanie potrzeb intelektualnych, ale nie wystarczały, aby zaspokoić pragnienia emocjonalne. Ludzie fin de siècle’ufin de sièclefin de siècle’u, a wśród nich artyści, zaczęli odczuwać wyalienowanie, niemoc duchową i bezradność. Coraz częściej pojawiało się przekonanie, że esencję bytu stanowi pierwiastek duchowy, a poznawanie naukowe świata jest niepełne i ograniczone. Nowe tendencje, które pojawiły się w filozofii, literaturze i sztuce zmierzały w związku z tym do poszukiwania i wyrażania tego, co pozostaje poza granicami poznania intelektualnego i jest tylko intuicyjnie wyczuwalne.

Samo pojęcie „symbolizm” po raz pierwszy zostało użyte w 1886 roku w tytule manifestu artystycznego opublikowanego we francuskim dzienniku „Le Figaro” przez Jeana Moreasa. Pisarz ogłosił powstanie nowego kierunku w sztuce i literaturze, które miały odejść od naśladownictwa natury i wyrażać doznania psychiczne i metafizyczne, często trudne do uchwycenia, a także zagłębiać się w sferę wyobraźni, snu, przeczuć.

Jean Moréas o poezji symbolicznej

Stefan Mallarmé o poezji symbolicznej

Koncepcję poezji symbolicznej najdobitniej wyraził Stefan Mallarmé:

Wskazuje on na istotę symbolu, którą jest wieloznaczność, a co za tym idzie - wydobywanie znaczeń przez odbiorcę to proces nie mniej ważny niż tworzenie poezji.

Na temat symbolizmu w malarstwie wypowiadali się także inni, m.in. francuski poeta i krytyk Albert Aurier. Twierdził, że przedmioty są jedynie znakami określonych idei, a w związku z tym można przyjąć, że cała rzeczywistość ma charakter symboliczny. Artysta kieruje uwagę odbiorcy na ten pozarozumowy aspekt przedmiotów, odsłania tajemnicę ich istnienia jako idei w świecie wyobraźni. Środkiem wyrazu w  ukazywaniu takiej rzeczywistości stał się symbol.

Albert Aurier o malarstwie symbolicznym

Do najwybitniejszych malarzy symbolistów w Europie należeli: Gustave Moreau, Odilon Redon, Gustaw Klimt, Arnold Böcklin. W Polsce pod wpływem nurtu symbolistycznego swoje obrazy tworzyli, m.in. Jacek Malczewski, Władysław Podkowiński, Wlastimil Hofman, Kazimierz Sichulski, Teodor Axentowicz, Stanisław Wyspiański.

Cechy symbolizmu w malarstwie

Sztuka symboliczna dążyła do uchwycenia istoty bytu. Była środkiem poznania ludzkiej natury i narzędziem pojmowania uniwersalnych tajemnic. Jednym z najpełniejszych i najbogatszych jej przejawów był symbolizm.

Motyw śmierci w malarstwie symbolistów

Jacek Malczewski (1854‑1929), najwybitniejszy przedstawiciel symbolizmu w polskim malarstwie, wprowadził do swoich dzieł problematykę egzystencjalną związaną z przemijaniem i śmiercią. Sięgnął w tym celu do antycznych źródeł kultury europejskiej i przywołał postać Thanatosa, boga śmierci. Tematyka tanatycznaTanatostanatyczna pojawiła się w twórczości Jacka Malczewskiego w latach 1898‑1899 i pierwotnie była związana z utratą rodziców przez artystę.

Bóg śmierci na obrazach malarza nie jest ukazywany w postaci utrwalonej w tradycji ikonograficznej, która odsyła do alegorycznych przedstawień śmierci z kosą. Na płótnach Malczewskiego występuje jako młoda kobieta z kosą w dłoniach, czasami również z wielkimi nietoperzowymi skrzydłami. Jej ciało emanuje zmysłowością, co świadczy o powiązaniu, często eksponowanym przez symbolistów, Erosa z Thanatosem. Kobieta symbolizująca śmierć jest jednocześnie rzeczywista i tajemnicza, nie wzbudza strachu, ale niepokoi atrybutami. Obraz poprzez symbolikę postaci, przedmiotów, kompozycji i barw kieruje do widza przesłanie, że życie ma charakter dualistycznydualistycznydualistyczny – nierozerwalnie łączy się ze śmiercią, która jest w nie wpisana.

RCQ8MK88wo7Mn

Ilustracja przedstawia młodą, półnagą kobietę, tyłem odwróconą do widza. Od przodu ma narzucony długi płaszcz, bose stopy. W dłoniach trzyma kosę. Dalszy plan stanowią krzaki kwitnącego bzu, rosnące na tle wiejskiego domu. Przed domem stoi pies, prze otwarte okno wychyla się oparte o parapet ciało martwego, starszego mężczyzny.

Śmierć dotyczy każdego

RO9LROjwlmQJj

Ilustracja przedstawia kościstą postać ubraną w płaszcz zdobiony symbolem krzyża zwróconą w kierunku wieloosobowej grupy. W grupie po prawej stronie jedna osoba, młoda kobieta z jasnymi włosami ma otwarte oczy i spogląda w kierunku kościstej postaci. Pozostałe osoby mają zamknięte oczy. Obok niej młoda, naga kobieta tuli nagie niemowlę. Do główki niemowlęcia tuli się młoda dziewczyna, obok znajduje się starsza kobieta w chustce na głowie. Kolejną postacią jest pochylony, umięśniony, nagi mężczyzna, tulący również nagą kobietę. Wszystkie postaci są zgrupowane w jedną całość.

Gustav Klimt (1862‑1918), najwybitniejszy reprezentant wiedeńskiego malarstwa przełomu XIX i XX wieku, od 1895 r. był związany z symbolizmem. Na nowo interpretował mity i symbole starożytnej Grecji, co ostatecznie doprowadziło do sprzeciwienia się kanonom akademickim i zerwania więzów z tradycją. W 1897 r., wspólnie z innymi przedstawicielami wiedeńskiego środowiska artystycznego, założył ugrupowanie „Secesja” – Stowarzyszenie Artystów Austriackich, z którym był związany do 1905 r. Malarze należący do tego stowarzyszenia dużą wagę przywiązywali do linii, płaszczyzn, kolorów, języka symboli. Dążyli do uchwycenia istoty rzeczy, a nie oddania jej realistycznego wyglądu. Wprowadzali nowe zasady kompozycji, bogatą symbolikę, sięgali po motywy należące do różnych kultur.

W malarstwie Gustava Klimta istotną rolę odgrywa erotyzm i zmysłowość. Jego obrazy przykuwają uwagę barwami i bogactwem ornamentyki, w której pojawiają się formy geometryczne: trójkąty, okręgi, elipsy, prostokąty, spirale. Postaci kobiet często niemalże giną w nadmiarze dekoracyjnych ornamentów odsyłających do wielobarwnych mozaik i stylu bizantyjskiego. Tendencja ta określana jest mianem horror vacuihorror vacuihorror vacui (łac. „lęk przed pustką”). W malarstwie Klimta polega na wypełnieniu płaszczyzny wokół postaci w celu odrealnienia otaczającej ją rzeczywistości. Spośród dywanowej powierzchni tła wyłaniają się twarze, piersi, stopy, dłonie kobiet.

W twórczości wiedeńczyka pojawiały się tematy, które świadczyły o dążeniu do zaskakiwania i szokowania odbiorcy. Malarz nie obawiał się pokazywać starości, przemijania, śmierci. Często zestawiał piękno z brzydotą. Na obrazie Śmierć i życie ukazuje poruszające zestawienie postaci uniesionych wirem życia, od narodzenia do starości i śmierci. Obraz uzyskał pierwszą nagrodę na Międzynarodowej Wystawie sztuki w Rzymie w 1911 r.

Miejsce ostateczne

Rfp7A4ax1qeIw

Ilustracja przedstawia kamienną wyspę, do której brzegu przypływa łódź. Środek wyspy porośnięty jest cyprysowym gajem.

Szwajcarski malarz Arnold Böcklin (1827‑1901) jest uznawany za ojca europejskiego malarstwa symbolicznego. Najbardziej znanym dziełem artysty jest powstała w pięciu wersjach Wyspa umarłych.

Malarz, tworząc kontemplacyjny pejzaż, nawiązał do mitologicznego motywu wędrówki do krainy zmarłych pod przewodnictwem CharonaCharonCharona. Pierwszą wersję obrazu artysta ukończył w maju 1880 r., ostatnią – w 1886 r. Poszczególne wersje różnią się wymiarami, typem podobrazia, nieznacznie kolorystyką oraz kilkoma motywami ikonograficznymi: detalami ujęcia skał, usytuowaniem łodzi względem wyspy, pozycją wiosłującej postaci. Wszystkie jednak cechuje symetryczna kompozycja, a główny motyw – skalna wyspa – zlokalizowany jest centralnie. Zamierzeniem artysty było skłonienie widza do refleksji nad śmiercią, przemijaniem, kwestią życia po śmierci. Zgodnie z założeniami symbolizmu na kolejnych wersjach obrazu Wyspa umarłych Böcklin odwołuje się do emocji i przeżyć wewnętrznych odbiorcy za pomocą onirycznej wizji, symboli i sugestiisugestiasugestii.

Tematyka śmierci była szczególnie bliska malarzowi – sam utracił ośmioro z czternaściorga swoich dzieci.

Ciekawostka

Obraz wyspy najprawdopodobniej nie powstał w wyobraźni artysty. Badacze zajmujący się twórczością Böcklina wskazują, że źródłem inspiracji mogły być wyspy: Pontikonisi niedaleko Korfu, Ischia w Zatoce Neapolitańskiej lub Wyspa św. Jerzego niedaleko Perast w Czarnogórze. Inni powołują się na Cmentarz Anglików we Florencji, gdzie znajdują się cyprysowe aleje. To tam znajduje się grób jednej z córek artysty.

RZaO9ZqAWbbTk

Ilustracja przedstawia porośniętą cyprysowym gajem wyspę.

R1RL1ovUQArAm

Ilustracja przedstawia wyspę, na której wznosi się niewielki kościółek i rosną cyprysy.

Słownik