Dualizm antropologiczny

RYIupWUjcmFMx1

Obraz przedstawia mężczyznę w białej todze, który trzyma lirę. Idzie przez las. Za nim, ukryta wśród zarośli, podąża kobieta z kapturem na głowie.

Niewątpliwie to Platonowi zawdzięczamy jedną z najważniejszych konstrukcji filozofii europejskiej – dualistyczne ujęcie człowieka, czyli pogląd, że człowiek składa się z dwóch substancjalnie różnych bytów: śmiertelnego ciała oraz nieśmiertelnej duszy. Formułując to stanowisko, Platon wykorzystał, ale i przekroczył myślenie zarówno presokratyków, jak i Sokratesa, a także religii orfickiejorfizmorfickiej. Jakie znaczenie ma ta dualistyczna konstrukcja dla rozumienia życia człowieka, jego aktywności poznawczej oraz tego, jak powinien postępować?

Po pierwsze, w filozofii Platona dualizm psychofizyczny wiąże się z poglądami metafizycznymi1poglądami metafizycznymi tego filozofa.

Niematerialna dusza istnieje wiecznie i jest źródłem życia, ciało jest materialne, śmiertelne i jako takie jest jej przeciwieństwem. Pokrewieństwo ontyczneontycznyontyczne duszy z wiecznotrwałymi ideami oraz ciała z empirycznymi, skończonymi rzeczami wskazuje na to, że człowiek jest osadzony w dwu fundamentalnie różnych światach. Tworzy to metafizyczną hierarchię:

Po drugie, w takiej perspektywie Platon widzi również procesy poznawcze. Ponieważ przedmiotem rzeczywistej wiedzy jest rozumnie poznawany świat idei, nie zaś świat zmysłowo poznawalnych i zmiennych rzeczy, to władze poznawcze – będący częścią duszy rozum oraz przynależne ciału zmysły – niejako powtarzają hierarchię duszy i ciała.

Po trzecie, dualizm Platoński wyznacza hierarchię wartości etycznych. Tylko realizacja wartości wyższych, właściwych duszy (duchowych), może nadać rzeczywisty sens życiu i jedynie one mogą nadać wartość cielesności. Cielesność nie jest więc autonomicznym źródłem pozytywnych wartości.

Filozofia Platońska idzie śladem Sokratejskiego postulatu troski o duszę, rozumianego jako wyzwalanie tkwiących w niej możliwości. Doczesne życie człowieka jako tymczasowa jedność bytu psychofizycznego jest w perspektywie platonizmu dynamiczne i procesualne. Na dynamikę życia składa się nieustanny konflikt między duchowością i cielesnością, gdzie każdy z tych dwu wymiarów może wpływać na jakość życia człowieka, opanowując go i poddając właściwym sobie regułom. Dobro wywodzi się z podległości ciała względem dobrze uporządkowanej duszy. Zło wywodzi się z niewłaściwego uporządkowania zarówno duszy, jak i ciała.

Ostateczny wynik konfliktu między duchowością i cielesnością ma oczywiście znaczenie dla pośmiertnych losów duszy. Wszystko to, co czynimy jako istoty duchowo‑cielesne, uzyskuje pełny sens dopiero w perspektywie eschatologicznejeschatologiaeschatologicznej. Perspektywę tę wyznaczają Platońskie koncepcje sądu nad duszami, winy, kary i nagrody oraz ewentualnego przechodzenia duszy do kolejnych wcieleń.

R1SW5qCh2ITgT1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Dualistyczne stanowisko Platona należy zaliczyć do antynaturalistycznych. Jest ono oczywiście przeciwstawne również monistycznemumonizmmonistycznemu ujmowaniu człowieka, z jakim mamy do czynienia w koncepcjach spirytualistycznychspirytualizmspirytualistycznych, w których uznaje się wyłącznie istnienie ducha, albo materialistycznych, redukujących duchowość do aspektu biologicznego lub społecznego. Jakkolwiek platoński dualizm dominował w myśli filozoficznej do czasów nowożytnych, jego obrazy były zróżnicowane. Ważną interpretację, idącą w kierunku większego podkreślenia funkcjonalnej jedności psychofizycznej człowieka, stworzył Arystoteles. Koncepcja Platona była podejmowana w myśli chrześcijańskiej i współtworzyła charakterystyczną dla chrześcijaństwa awersję do cielesności. Wiek XVII przyniósł nową wykładnię dualizmu ciała i duszy autorstwa Rene Descartesa3Rene Descartesa i szereg koncepcji idących śladem jego propozycji. Z kolei współczesne interpretacje problemu psychofizycznego są tworzone przede wszystkim na gruncie dyscypliny filozoficznej zwanej filozofią umysłu, ale z istotnym udziałem nauk – psychologii, neurofizjologii, biologii czy genetyki. W jej obrębie mówi się jednak nie tyle o kwestii ciała i duszy, ile o kwestii ciała i umysłu, świadomości i mózgu, jaźni i organizmu itp.

W kulturze współczesnej motyw dualizmu psychofizycznego jest obecny nadal, jakkolwiek charakterystyczne dla tradycji platońskiej konfliktowość oraz hierarchiczność duszy i ciała ustępują na rzecz interpretacji równoważących oba komponenty i rehabilitujących twórczą rolę cielesności.

Słownik