Przeczytaj
Odzyskiwanie niepodległości
II Rzeczpospolita powstała w dużej mierze dzięki zmianie sytuacji międzynarodowej po I wojnie światowej, która spowodowała upadek mocarstw zaborczych. Starcie między Rosją a Niemcami i Austro‑Węgrami rozbiło ich solidarność i sprawiło, że kwestia polska, którą od upadku powstania styczniowego traktowano jako wewnętrzny problem państw zaborczych, znów pojawiła się na arenie międzynarodowej. Rewolucja rosyjskaRewolucja rosyjska w 1917 r. doprowadziła Cesarstwo Rosyjskie do upadku. Klęska państw centralnychpaństw centralnych podczas I wojny światowej przyczyniła się do rozpadu monarchiimonarchii austro‑węgierskiej na państwa narodowe oraz do rewolucji w Niemczechrewolucji w Niemczech, która obaliła władzę cesarską. Polacy nie byli tylko biernymi obserwatorami zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, lecz także podjęli walkę o niepodległe państwo i jego granice.
W dniu zakończenia wojny, za który w Polsce przyjmuje się 11 listopada 1918 r., na ziemiach polskich istniało kilka ośrodków władzy. W Warszawie funkcjonowała Rada RegencyjnaRada Regencyjna, powołana rok wcześniej przez okupantów – Niemcy i Austro‑Węgry. W Krakowie 28 października powstała Polska Komisja LikwidacyjnaPolska Komisja Likwidacyjna z Wincentym Witosem na czele, sprawująca władzę nad zachodnią Galicją. W Lublinie, wyzwolonym spod okupacjiokupacji austriackiej, socjaliści i ludowcy w nocy z 6 na 7 listopada utworzyli Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki PolskiejTymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. Witos odmówił wejścia do rządu lubelskiego, uznając go za niereprezentatywny ze względu na brak przedstawicieli endecjiendecji.
Polskiej Komisji Likwidacyjnej podporządkowała się Rada Narodowa Księstwa CieszyńskiegoRada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, reprezentacja ludności polskiej Śląska Cieszyńskiego. We wschodniej Galicji od 1 listopada trwała wojna polsko‑ukraińska. Wschodnie tereny byłej I Rzeczypospolitej nadal znajdowały się pod okupacją niemiecką, a niepodległościowi działacze litewscy, białoruscy i ukraińscy tworzyli struktury własnych państw narodowych, wchodząc w konflikt z Polakami. Również na terenie zaboru pruskiego Polacy powołali własne struktury władzy, wykorzystując zamęt niemieckiej rewolucji listopadowej. 14 listopada podporządkowały się one Naczelnej Radzie LudowejNaczelnej Radzie Ludowej w Poznaniu. Rada uznawała zwierzchność Komitetu Narodowego Polskiego, działającego od 1917 r. w Paryżu. Tę organizację polityczną założyli działacze endecji, a jej celem była odbudowa państwa polskiego z pomocą ententyententy. Do przywódców organizacji należeli m.in. Roman Dmowski i Ignacy Jan Paderewski oraz Erazm Piltz, przedstawiciel Stronnictwa Polityki Realnej (realistów). Komitet zajmował się polityką zagraniczną odradzającego się państwa polskiego, zorganizował Armię Polską we Francji dowodzoną przez Józefa Hallera, a także sprawował opiekę konsularną nad Polakami przebywającymi w państwach ententy. Rządy Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch i Stanów Zjednoczonych jeszcze w 1917 r. uznały Komitet za oficjalnego reprezentanta Polski.
Działacze Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i LitwySocjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) i PPS‑LewicyPPS‑Lewicy wspierali tworzenie Rad Delegatów Robotniczych na ziemiach polskich, dążąc do wywołania rewolucji.
Tymczasowy Naczelnik Państwa – głowa państwa rodzącej się II Rzeczypospolitej
W tych okolicznościach Józef Piłsudski, przybyły do Warszawy 10 listopada 1918 r., przejął od Rady Regencyjnej zwierzchność nad podległymi jej oddziałami polskimi. Rozbrojono wtedy wojsko niemieckie w Warszawie i na północy KongresówkiKongresówki. 22 listopada Piłsudski został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. Piłsudskiemu podporządkowały się poza Radą Regencyjną rząd lubelski i Polska Komisja Likwidacyjna. Naczelnik powołał na stanowisko premiera umiarkowanego socjalistę, członka PPSD, Jędrzeja Moraczewskiego, którego mogły zaakceptować również inne ugrupowania polityczne. Rząd Moraczewskiego uspokoił zradykalizowane nastroje w kraju i przygotował wybory do Sejmu Ustawodawczego. Odbyły się one w styczniu 1919 r., gdy funkcję premiera sprawował już Ignacy Paderewski. Jego rząd uzyskał akceptację Komitetu Narodowego Polskiego (który następnie rozwiązał się) i Naczelnej Rady Ludowej, a także dyplomatyczne uznanie mocarstw sprzymierzonych.
Słownik
(z łac. occupatio – zajęcie, zabór) czasowe zajęcie obcego terytorium przy użyciu siły zbrojnej; też: czas trwania tego stanu
właściwie dwie rewolucje, do których doszło w 1917 r. w Rosji: w wyniku pierwszej (lutowej) doszło do obalenia caratu i wytworzenia się systemu dwuwładzy, ponieważ oficjalną władzę sprawował Rząd Tymczasowy, ale rządziła również Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich; tę dwuwładzę zakończył przewrót przeprowadzony jesienią przez bolszewików (rewolucja październikowa)
(z franc. entente – porozumienie, sojusz) sojusz pomiędzy Wielką Brytanią, Francją i Rosją; do jego powstania dochodziło stopniowo, a był odpowiedzią na zawarte w 1882 r. trójprzymierze
(ang. Central Powers, franc. Empires centraux) istniejący w okresie I wojny światowej sojusz Cesarstwa Niemieckiego, monarchii austro‑węgierskiej, carstwa Bułgarii i imperium osmańskiego; przeciwnikiem państw centralnych była ententa
forma rządów, w której władza spoczywa w ręku monarchy, sprawującego ją dożywotnio; też: państwo o takim ustroju
rozpoczęty w listopadzie 1918 r. przewrót, wywołany m.in. klęską Rzeszy w I wojnie światowej i kryzysem gospodarczym, a także wydarzeniami w Rosji i oczekiwaniami społeczeństwa niemieckiego, które chciało przeprowadzenia reform socjalnych; jego skutkiem było obalenie monarchii oraz ostatecznie powstanie Republiki Weimarskiej
ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej, działający w trzech zaborach od końca XIX w., którego bazę stanowiła utworzona w 1893 r. z inicjatywy Romana Dmowskiego tajna organizacja – Liga Narodowa; program endecji zakładał m.in. rozbudzenie i wzmocnienie wśród Polaków świadomości narodowej, pragmatyzm i wykorzystanie istniejących możliwości prawnych do stworzenia w państwach zaborczych powszechnej organizacji skupiającej Polaków
(z łac. sanatio – uzdrowienie) potoczna nazwa obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939; powstał on z inicjatywy Józefa Piłsudskiego i działał pod jego przewodnictwem; nazwa ugrupowania wiąże się z głoszonym przez zwolenników Piłsudskiego hasłem „sanacji moralnej” – naprawy moralnej oraz życia publicznego w Polsce
potoczne określenie Królestwa Polskiego utworzonego w 1815 r. decyzją kongresu wiedeńskiego i połączonego unią personalną z Rosją
utworzona we wrześniu 1917 r. przez Niemcy oraz Austro‑Węgry tymczasowa władza w Królestwie Polskim; wspólnie z powołanym rządem sprawowała ograniczoną (i zależną od zaborców) władzę administracyjną na tym terenie, teoretycznie do czasu powołania króla albo regenta; to właśnie Rada ogłosiła niepodległość Polski 7 października 1918 r.
powstały w październiku 1918 r. tymczasowy organ władzy polskiej w Galicji oraz na Śląsku Cieszyńskim; jej celem było przejęcie władzy nad całym zaborem austriackim; została rozwiązana w marcu 1919 r.
pierwszy polski rząd utworzony w Lublinie w nocy z 6 na 7 listopada 1918 r., w którym uczestniczyli przedstawiciele lewicy niepodległościowej (m.in. Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego) oraz współpracownicy Józefa Piłsudskiego; pierwszym premierem był Ignacy Daszyński, a po jego dymisji Jędrzej Moraczewski; ustąpił w styczniu 1919 r.
organizacja reprezentująca w latach 1918–1920 polską ludność zamieszkującą Śląsk Cieszyński i dążąca do przyłączenia tego regionu do Polski
organizacja polityczna, która podczas powstania wielkopolskiego tymczasowo sprawowała władzę na całym terytorium zaboru pruskiego; uległa samorozwiązaniu w sierpniu 1919 r., kiedy władzę na terenie Wielkopolski objął rząd ogólnopaństwowy
partia robotnicza założona w 1893 r., należała do II Międzynarodówki; głosiła m.in. konieczność obalenia caratu i wprowadzenia ustroju socjalistycznego, a także przyznania Królestwu Polskiemu autonomii w ramach demokratycznej republiki Rosji; organizowała na ziemiach polskich strajki w czasie rewolucji z lat 1905–1907; podczas I wojny światowej głosiła hasła antywojenne, pod koniec 1918 r. połączyła się z PPS‑Lewicą i utworzyła Komunistyczną Partię Polski
partia socjalistyczna założona w 1892 r. we Lwowie i dążąca do odbudowania niepodległej Polski o ustroju socjalistycznym; jej przywódca Ignacy Daszyński był premierem Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej; w 1919 r. weszła w skład Polskiej Partii Socjalistycznej
(Polska Partia Socjalistyczna‑Lewica) partia polityczna wyłoniona w 1906 r. w wyniku rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej; wówczas PPS opuścili działacze dążący do walki zbrojnej o niepodległość Polski (PPS‑Lewica opowiadała się za szeroką autonomią Królestwa Polskiego); podczas I wojny światowej głosiła hasła antywojenne, pod koniec 1918 r. połączyła się z SDKPiL i utworzyła Komunistyczną Partię Polski
Słowa kluczowe
odzyskanie niepodległości, wojna polsko‑ukraińska, II Rzeczpospolita, Komitet Narodowy Polski, Ignacy Paderewski, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego
Bibliografia
M.M. Drozdowski, A. Zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2004.
A. Garlicki, Historia. Polska i świat 1815–2004, Warszawa 2005.
T. Biernacki, „My, Pierwsza Brygada…”. Powstanie i historia pieśni, Warszawa 1929.