Zasób językowy polszczyzny

Szacuje się, że słownictwo rodzime, odziedziczone po prasłowiańskich przodkach, stanowi dziś około jednej czwartej zasobu językowego przeciętnie wykształconego Polaka (około 1700 wyrazów spośród używanych około 8000). Większość tych słów odnosi się do związków człowieka z naturą. Są to między innymi: woda, rzeka, jezioro, ziemia, pole, rola, skała, lipa, jabłko, grzyb, jęczmień, len. Część to nazwy związków człowieka z innymi ludźmi, pokrewieństw (np. ojciec, syn, wnuk, matka, córka, sąsiad), przymiotniki wartościujące (np. dobry, zły, miły, mądry, głupi), wyrazy odnoszące się do ludzkiej egzystencji (np. wiara, nadzieja, miłość, Bóg, czart, życie, śmierć, swoboda, niewola, strach, radość).

Uzupełnianie zasobu językowego jest koniecznością. Współczesnym przykładem koniecznego zapożyczenia jest słowo komputer. Próby nazywania go mózgiem elektronowym na nic się nie zdały, przypuszczalnie dlatego, że polski odpowiednik był zbyt długi. Język ma tendencję do ekonomiczności – skrótu i oszczędności środków, właśnie dlatego tak łatwo przyjął się komputer.

Dlaczego w języku pojawiają się zapożyczeniazapożyczeniezapożyczenia?

Po przyjęciu chrztu przez Mieszka I polski zasób językowy wymagał uzupełnienia, żeby sprostać potrzebie nazwania wszystkiego, co wiązało się z obecnością nowej religii i instytucji Kościoła, a także nowej świadomości człowieka.

Zapożyczeniami tego okresu są między innymi: anioł, bierzmować, diabeł, kaplica, klasztor, komunia, kościół, manna, msza, pacierz, palma, sakrament, wigilia. Jak widać, była to głównie terminologia kościelna i słownictwo biblijne, a także słownictwo specjalne (kancelaria, tablica). O ile jednak obecnie zapożyczamy wyrazy z jakiegoś języka bezpośrednio, o tyle w średniowieczu dokonywało się to za pośrednictwem innego języka – cytowane wyżej przykłady pochodzą z łaciny lub greki, ale do polskiego systemu językowego weszły w formach przefiltrowanych przez języki naszych najbliższych sąsiadów: niemiecki i czeski.

Wpływ języków klasycznych (łaciny, a za jej pośrednictwem greki) na polszczyznę nasilał się aż do XVI–XVII w. Później liczniejsze były zapożyczenia z innych języków, jednak słownictwo o łacińskiej etymologiietymologiaetymologii nadal odgrywa istotną rolę we współczesnym systemie języka polskiego. Na przykład łaciński wyraz logós (nauka) wciąż służy do tworzenia nazw nowych nauk, takich jak: biotechnologia, nanotechnologia, gerontologia, odorologia.

Słowa o łacińskim pochodzeniu funkcjonują zresztą w wielu językach, są zrozumiałe w różnych krajach. Przykładami mogą być: frustracja, kserokopia, logopedia, telewizja. Określa się je mianem internacjonalizmówinternacjonalizminternacjonalizmów.

Zapożyczenia z innych języków

Przez wieki polszczyzna czerpała również z wielu innych języków, czasami także dość egzotycznych z dzisiejszego punktu widzenia. Wpływy te obrazuje poniższy schemat:

W XX i XXI w. językiem świata zachodniego stała się angielszczyzna, pełniąc rolę tzw. lingua francalingua francalingua franca. W polszczyźnie wpływ języka angielskiego widoczny jest w wielu dziedzinach życia, choć nie zawsze tak było:

Polszczyzna współczesna

Niespotykane dotąd w historii tempo rozwoju współczesnego świata, przeobrażenia techniczne i cywilizacyjne, a przede wszystkim potrzeba ułatwienia komunikacji międzyludzkiej – wszystko to sprzyja szerzeniu się zapożyczeń językowych. Ich źródłem jest przede wszystkim język angielski. W nowym wydaniu trzytomowego Słownika języka polskiego PWN można znaleźć takie wyrazy odbijające nową rzeczywistość, jak: leasing (rodzaj dzierżawy maszyn i urządzeń połączony z przeniesieniem własności), konsulting (doradztwo techniczne), dealer (osoba lub firma przeprowadzająca transakcje handlowe, pośrednicząca w aktach kupna i sprzedaży). Wyrazy te dostosowują się do polskiego systemu językowego, o czym świadczy: przyjmowanie rodzimych końcówek w odmianie, spolszczona pisownia (konsulting), tworzenie nowych wyrazów od zapożyczonych (dilować). Proces asymilacji dobrze ilustrują losy angielskiego słowa yuppie (młody człowiek zarabiający i wydający dużo pieniędzy). Dziś nazywa się go japs lub japiszon.

O polszczyźnie współczesnej mówi się często, że jest „zaśmiecona”, gorsza jakoby niż przed laty, bo zawiera więcej zapożyczeńzapożyczeniezapożyczeń. Zanim jednak przyznamy rację purystompuryzmpurystom, zwróćmy uwagę, że znaczny procent wyrazów, które są w powszechnym obiegu i uchodzą za polskie, wcale nie ma polskiego rodowodu. Prastarymi zapożyczeniami są na przykład: pieniądz (staro‑wysoko‑niemiecki ‘pfennig’), kocioł, lekarz (obydwa gockie), wino (łacińskie). Z drugiej strony warto pamiętać, że także język polski stanowił źródło zapożyczeń dla języków innych narodów. Na przykład niemiecki wyraz die Grenze (pol. granica) został przejęty od Polaków przez zakon krzyżacki i ostatecznie zaakceptowany przez Marcina Lutra. W języku ukraińskim funkcjonują następujące zapożyczenia z polszczyzny: cikawyj ‘ciekawy’, wybytnyj ‘wybitny’, powit ‘powiat’, pereszkoda ‘przeszkoda. W języku czeskim polonizmami są m.in.: dostup, wyrok, okres, samouk, přiroda, povechný.

RT5hNILxL3BjZ1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego, siwowłosego mężczyznę w garniturze.

Zenon Klemensiewicz, wybitny polski językoznawca twierdził, że obecność zapożyczeń w języku nie jest stanem osobliwym. Wszystkie narody europejskie mają wspólne duchowe korzenie, a przy tym języki większości z nich wywodzą się od jednego przodka, języka praindoeuropejskiego. Świadczy o tym wiele najpopularniejszych słów, takich jak matka (ros. mat’ , ang. mother, niem. Mutter), brat (ros. , ang. brother, niem. Bruder), siostra (ros. siestra, ang. sister, niem. Schwester), woda (ros. woda, ang. water, niem. Wasser).

Słownik