Stawonogi rozmnażają się wyłącznie płciowo. W większości są rozdzielnopłciowe z wyraźnie zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Jedynie osiadłe wąsonogi (Cirripedia), zagrzebane w osadach na dnie mórz podkowiastogłowe (Cephalocarida) i pasożytnicze równonogi (Cymothoidea) są obojnakamiobojnak, hermafrodytaobojnakami.

Układ rozrodczy stawonogów zbudowany jest z gonad (u samców z jąder, a u samic z jajników), od których odchodzą przewody wyprowadzające (u samców nasieniowody, a u samic jajowody). Końcowe odcinki układu rozrodczego uchodzą do otworów płciowych, zazwyczaj położonych na brzusznej stronie odwłoka.

U stawonogów wodnych, takich jak ostrogony (Xiphosurida), występuje zapłodnienie zewnętrzne, natomiast u stawonogów lądowych zapłodnienie wewnętrzne.

Jaja stawonogów są centrolecytalne i polilecytalne: z żółtkiem położonym między centralnie umiejscowionym jądrem komórkowym a peryferyjną częścią jaja. Bruzdkowanie jest spiralne, najczęściej powierzchniowe.

Rozwój stawonogów może być zarówno prosty, jak i złożony. W rozwoju prostym z jaj wylęgają się młode, które są podobne do dorosłych osobników, natomiast w rozwoju złożonym występuje stadium larwalne. LarwylarwaLarwy przechodzą przeobrażeniemetamorfozaprzeobrażenie (metamorfozę) do postaci dorosłej (imagoimagoimago). Wyróżnia się dwa typy przeobrażenia: przeobrażenie zupełne i przeobrażenie niezupełne.

Skorupiaki w większości są jajorodne. U zwierząt z rzędów przekopnic (Notostraca), wioślarek (Cladocera) i gromady małżoraczków (Ostracoda) występuje rozwój partenogenetycznypartenogeneza, dzieworództwopartenogenetyczny (dzieworodny) polegający na rozwoju osobników potomnych z niezapłodnionych komórek jajowych.

R1SVlepGViA2v

Zdjęcie przedstawia owalnego, półprzezroczystego skorupiaka z krótkimi czułkami. W jego środku po lewej stronie znajdują się żółte wnętrzności, a po prawej skupisko żółtych, okrągłych jaj.

Skorupiaki są rozdzielnopłciowe, a u niektórych występuje dymorfizm płciowy. Gonady, które są pierwotnie parzyste, mogą się łączyć w jeden nieparzysty narząd płciowy, od którego odchodzą podwójne narządy wyprowadzające: nasieniowody lub jajowody. Uchodzą one w różnych segmentach ciała. Funkcje kopulacyjne pełnią odpowiednio przystosowane odnóża.

W początkowym odcinku dróg rodnych samicy skorupiaków znajduje się zbiorniczek nasienny, w którym gromadzona jest sperma. Samica wyciska jego zawartość do wody podczas składania jaj, stąd mówi się, że zaplemnienie u skorupiaków jest wewnętrzne, a zapłodnienie zewnętrzne.

U większości skorupiaków występuje opieka nad potomstwem. Zapłodnione jaja i rozwijające się zarodki są chronione na różne sposoby. Samice noszą jaja w specjalnych komorach lęgowych bądź są one przyklejane do odnóży.

Wyróżnia się dwie formy rozwoju skorupiaków:

1. Kiedy zarodek przechodzi proces powstawania segmentów wewnątrz jaja i rodzi się jako larwa pełnosegmentowa, żywik, mówi się o rozwoju epimerycznym.

2. Kiedy w jaju występuje utworzenie wyłącznie trzech pierwszych segmentów i z jaja wychodzi larwa zwana pływikiem, mówi się o rozwoju anamerycznym.

U ostrogonów występuje dymorfizm płciowy: samce są mniejsze od samic i mają pazury na końcu pierwszej pary nóg głowotułowia. W okresie godowym samce za pomocą pazurów przymocowują się do grzbietów samic.

RUrk7MSpEUqAK

Zdjęcie przedstawia dwa skrzypłocze. Jeden skrzypłocz, który jest częściowo zanurzony w wodzie, jest pokrywany przez drugiego. Obydwa posiadają owalny, szary pancerz oraz grube, ciemnobrązowe odnóża.

Zapłodnienie u ostrogonów jest zewnętrzne: samice składają od 200 do 1000 jaj w jamach mających ok. 15 cm głębokości, znajdujących się w wodach przybrzeżnych oceanów. Następnie samce oblewają je spermą.

Larwa ostrogonów opuszcza otoczkę jajową jako stadium trylobitowe. Przechodzi ona ok. 6 linień w pierwszym roku życia, a starsze osobniki linieją raz w roku. Dojrzałość płciową osiągają dopiero po 9‑12 latach.

Pajęczaki są rozdzielnopłciowe. Ich układ rozrodczy złożony jest z gonad i przewodów wyprowadzających, które uchodzą na przodzie brzusznej strony odwłoka.

U kosarzy i nielicznych roztoczy występują narządy kopulacyjne (penis), u pozostałych do przenoszenia spermy w spermatoforach służą części szczękoczułków, nogogłaszczek bądź trzeciej pary odnóży. U roztoczy służą do tego odpowiednio wykształcone chelicery.

Większość pajęczaków jest jajorodna. Wyjątkiem są niektóre gatunki roztoczy, które są jajożyworodne lub żyworodne, i skorpiony, które są żyworodne.

U większości rzędów szczękoczułkowców zachodzi rozwój prosty, bez postaci larwalnych, z wyjątkiem:

• zaleszczotków, u których występują trzy stadia nimfalne;

• tępoodwłokowców, solfug, rozłupnogłowców i niektórych pająków, u których występują dwa stadia nimfalne;

• kapturców i roztoczy, u których występuje sześcionoga larwa.

Wije to zwierzęta rozdzielnopłciowe, jajorodne. Samce produkują spermatofory. Zapłodnienie jest wewnętrzne. Rozwój wijów trwa od roku do kilku lat, występuje w nim kilka linień. Samice niektórych gatunków opiekują się potomstwem. Dwuparce składają jaja, które chronione są kokonem utworzonym z wydzieliny specjalnych gruczołów bądź grudkami sklejonej gleby. Część wijów rozwija się anamorficznie. Młode wije są podobne do osobników dorosłych, z tą różnicą, że mają jedynie kilka segmentów, podczas gdy osobniki dorosłe mają ich kilkadziesiąt. Wraz z kolejnymi wylinkami liczba ich segmentów wzrasta. U pozostałych gatunków występuje epimorfoza, czyli wzrost bez zwiększania liczby segmentów.

Tchawkodyszne są jajożyworodne lub żyworodne.

Owady jajożyworodne, takie jak muchówki i chrząszcze, wylęgają się przed lub zaraz po złożeniu jaja.

Owady żyworodne rozwijają się w jajowodach do czasu, kiedy pojawia się larwa. Muchówki poczwarkorodne (Hippoboscoidea) rozwijają się w układzie rozrodczym samicy, a po opuszczeniu jej ciała przechodzą w stadium poczwarki. Larwy owadów pedogenetycznych oraz z rzędu wachlarzoskrzydłych (Strepsiptera) rozwijają się w hemocelu matki.

U niektórych tchawkodysznych występuje heterogonia, czyli przemiana pokoleń płciowych. Samce (trutnie) niektórych pszczół i termitów powstają na drodze partenogenezy.

U parazytoidów z rzędu błonkówek występuje poliembrionia, polegająca na wytwarzaniu z jednej komórki jajowej wielu zarodków.

Zdarza się, że funkcję rozrodczą pełnią młodsze stadia rozwojowe znajdujące się w środowiskach z dużą ilością pokarmu. Taki sposób rozmnażania występuje u chrząszczy i muchówek i nazywa się pedogenezą. Larwy lub poczwarki owadów pedogenetycznych rodzą kolejne larwy. Młode larwy rozwijają się w organizmie larwy rodzicielskiej, żywiąc się jej tkankami. Wychodzą przez rozerwaną ścianę ciała.

Zapłodnienie i zaplemnienie u owadów jest wewnętrzne. Niektóre gatunki odbywają kopulację tylko raz, a sperma jest przechowywana w specjalnych zbiorniczkach nasiennych samicy.

RcSzUItd6s1OA

Zdjęcie przedstawia smukłego, czarnego owada ze skrzydłami. Na jego długich odnóżach oraz odwłoku znajdują się żółte paski. Owad posiada długie, cienkie pokładełko z białym wierzchołkiem. Owad znajduje się na białych kwiatach.

W wyborze partnera dużą rolę odgrywają feromonyferomonyferomony, wonne wydzieliny specjalnych gruczołów, służące m.in. do wabienia osobników płci przeciwnej.

Rozwój owadów jest rozwojem epigenetycznym, tzn. w jego trakcie liczba segmentów owadów nie ulega zmianie. Wyłącznie u pierwogonków (Protura) występuje rozwój anagenetyczny, który polega na wzroście liczby segmentów odwłoka z 9 do 11 podczas kolejnych linień.

U owadów rozróżnia się:

• rozwój prosty bez przeobrażenia (ametabolia);

• rozwój złożony z przeobrażeniem (metabolia).

W ametabolii stadia larwalne przypominają dojrzałe osobniki. W trakcie kolejnych linień larwy rosną i pojawiają się u nich nowe struktury morfologiczne. Owady o tym typie rozwoju nadal linieją po osiągnięciu dojrzałości. Rozwój prosty występuje u owadów pierwotnie bezskrzydłych z grup: skrytoszczękie (Entognatha), przerzutki (Microcoryphia), rybiki (Zygentoma).

W metabolii stadia młodociane przechodzą przeobrażenie morfologiczne i biologiczne. Wiąże się to ze zmianą sposobu odżywiania oraz wykształceniem skrzydeł u postaci dorosłej (imago). Imago nie rośnie ani nie linieje. Rozwój złożony występuje u owadów uskrzydlonych. Wyróżnia się dwa typy rozwoju z przeobrażeniem:

• hemimetabolięhemimetaboliahemimetabolię (przeobrażenie niezupełne);

• holometabolięholometaboliaholometabolię (przeobrażenie zupełne).

RjAfhoKSCAUDT

Zdjęcie przedstawia trzy szarańcze znajdujące się na korze drzewa. Największa z nich jest białoszara z ciemniejszymi plamkami na skrzydłach. Druga, mniejsza, jest czarna z żółtymi plamami. Trzecia, najmniejsza, jest czarna z białymi plamami. Szarańcze znajdują się blisko siebie.

Rsu6xptyo5bcx

Ilustracja składa się z sekwencji dziewięciu zdjęć. Przedstawiają przeobrażenie się gąsienicy w kokon. Gąsienica jest czarna, zwisa na drewnianym patyku. Następnie stopniowo pokrywa się zielonym kokonem. Na ostatnim zdjęciu widoczny jest wyłącznie kokon.

Więcej na temat feromonów w e‑materiale Feromony – percepcja i znaczenie biologicznePESYQkhulFeromony – percepcja i znaczenie biologiczne.

Więcej na temat rozwoju owadów w e‑materiałach:

• Przeobrażenie zupełne i niezupełne owadówPp2HOKybKPrzeobrażenie zupełne i niezupełne owadów

• Neurohormonalna kontrola przeobrażenia owadówPsCXFTepCNeurohormonalna kontrola przeobrażenia owadów.

Słownik