Przemyślidzi

Po zjednoczeniu Czech przez Przemysła Ottokara I na przełomie XII i XIII w. i osiągnięciu dziedzicznej korony królewskiej Przemyślidzi zaczęli prowadzić ambitną politykę zewnętrzną. Przemysł Ottokar II, władca czeski w latach 1253–1278, po pokonaniu królów węgierskich zdołał objąć władzę w Austrii, Styrii i Karyntii (krainy na południu dzisiejszej Austrii). W okresie wielkiego bezkrólewiawielkie bezkrólewiewielkiego bezkrólewia w Rzeszy starał się on o koronę rzymską (niemiecką). Jednak w 1273 r. królem rzymskim został Rudolf z Habsburga, który odebrał czeskiemu władcy księstwa południowoniemieckie. Wojna między Rudolfem a Przemysłem Ottokarem II rozstrzygnęła się w 1278 r. w bitwie pod Suchymi Krutami (miejscowość leżąca w dzisiejszej Austrii na północny wschód od Wiednia), w której po stronie czeskiej walczyli także polscy książęta. Przemysł poniósł klęskę i zginął w czasie bitwy, a królem czeskim został jego syn, Wacław II. Austria, Styria i Karyntia, nadane przez Rudolfa synom, stały się podstawą potęgi rodu Habsburgów.

Wacław II prowadził politykę ekspansji, przede wszystkim w kierunku północnym, i podporządkował koronie czeskiej księstwa śląskie, a potem inne dzielnice piastowskie. W 1300 r. Wacław koronował się na króla Polski. Kiedy rok później wygasła węgierska dynastia Arpadów, Wacław II w imieniu swojego syna przyjął również koronę św. Stefana.

Mongołowie

W XII wieku rozpoczął się proces jednoczenia licznych plemion pasterskich i myśliwskich zamieszkujących tereny dzisiejszej Mongolii, Mandżurii oraz południowo‑wschodniej Syberii (zwanych Tatarami). Gdy Temudżyn, zwany również Czyngis‑chanem, został wybrany wielkim chanem, rozpoczął się okres rozwoju państwa mongolskiego. W jego skład, oprócz Mongolii właściwej, weszły: północne Chiny, południowa Syberia, część Zakaukazia oraz większa część Azji Środkowej. Następcy Czyngis‑chana kontynuowali rozpoczętą przez niego ekspansję. Rozpoczął się etap podboju Europy Wschodniej. Ok. 1240 r. Batu‑chan, wnuk Czyngis‑chana założył w zachodniej części imperium swojego dziadka państwo zwane Złotą Ordą. W latach 1235‑1242 Mongołom udało się zająć Ruś, tereny kamskich Bułgarów oraz inne ludy mieszkające w okolicach Wołgi i Donu.

W latach 1241‑1242 Tatarzy podbili częściowo Węgry. Dotarli również do Czech, Polski (bitwa pod Legnicą w 1241 r.), a nawet do terenów północnych Włoch. W drugiej połowie XIII wieku udało im się opanować chińskie Cesarstwo Sugnów. Poskutkowało to założeniem nowej dynastii Juan.

Podporządkowanie przez Mongołów części państw Europy Wschodniej wywarło mocny wpływ na sytuację owych krajów. Obok władzy chanów, powoływani byli urzędnicy lokalni. Zwierzchnictwo Tatarów cechowało się tolerancją religijną, ale upowszechnieniu uległ mongolski typ kultury politycznej. Zanikł etos rycerski, powszechnie znany w Europie. Podbite przez Mongołów kraje znajdujące się w Europie Wschodniej pogrążyły się w regresie na kilka wieków.

Andegawenowie

R84Ia9SSgGoy21

Ilustracja przedstawia pieczęć króla niemieckiego, Rudolfa z Habsburga. Na pieczęci uwieczniona jest niewyraźna postać władcy siedzącego na tronie. Ubrany jest w powłóczyste szaty, na głowie ma koronę, a w ręce włócznię i jabłko z krzyżem. Na krawędziach pieczęci znajdują się napisy w języku łacińskim.

Najpoważniejszym rywalem Przemyślidów okazał się Karol Robert z rządzącej Neapolem francuskiej dynastii Andegawenów. Geneza rządów andegaweńskich w południowej Italii sięgała czasów rywalizacji papiestwa z Hohenstaufami. Francja była wówczas najpotężniejszą sojuszniczką Stolicy Apostolskiej, dlatego z woli papieża Królestwo Sycylijskie, obejmujące oprócz wyspy południową część Półwyspu Apenińskiego z Neapolem, po śmierci cesarza Fryderyka II otrzymał Karol Andegaweński, brat króla Francji Ludwika Świętego. Opanowanie Sycylii, które nastąpiło w 1266 r., Karol traktował jako wstępny krok na drodze do stworzenia potężnego imperium śródziemnomorskiego. Sycylijczycy jednak znienawidzili rządy Francuzów, dlatego w 1282 r. na wyspie wybuchło antyfrancuskie powstanie, nazwane nieszporami sycylijskimi (zryw zaczął się w czasie nieszporów, czyli nabożeństwa wieczornego). Powstańcy oddali władzę na Sycylii królowi Aragonii, ale Andegawenowie utrzymali się w kontynentalnej części państwa, zwanej odtąd Królestwem Neapolu (w połowie XV w. i ono znalazło się pod berłem władców aragońskich).

W 1308 r., po pokonaniu Czechów, Karol Robert Andegaweński został królem Węgier. W jego interesie leżało dalsze osłabianie potęgi Przemyślidów, dlatego pojął on za żonę Elżbietę, córkę Władysława Łokietka. Król skutecznie poparł teścia w walce o odebranie władcom czeskim ziem polskich. Równie poważne sukcesy odnosił król Węgier w polityce wewnętrznej: udało mu się zgnieść cieszące się ogromną niezależnością władztwa możnowładców węgierskich. Panowanie Karola Roberta to także okres kształtowania się sejmu, czyli węgierskiego przedstawicielstwa stanowego, i wielkiego rozkwitu kultury.

RW8r2Ol646Dmg

Mapa przedstawia Italię w pierwszej połowie piętnastego wieku. Od północnego zachodu zaznaczony jest teren Księstwa Sabaudii i Piemontu, Saluzzo, Księstwo Mediolanu z miastem Mediolan i Republika Genui z miastem Genua. Na północy i północnym wschodzie wybrzeża Morza Adriatyckiego znajduje się Republika Wenecka z Weroną i Wenecją, poniżej, na północy Półwyspu Apenińskiego usytuowane jest Księstwo Modeny z miastem Modena, Republika Lukki, a na północno‑zachodnim wybrzeży Półwyspu Apenińskiego znajduje się Republika Florencji z miastem Florencja, Republika Sieny i niewielkie Księstwo Piombiono z należącą do niej wyspą Elba. Środkową część Półwyspu Apenińskiego obejmuje terytorium z miastem Rzym, a jego południową część Królestwo Neapolu z miastem Neapol. Na Morzu Tyrreńskim znajduje się również wyspa Korsyka, Królestwo Sardynii i Królestwo Sycylii z miastem Palermo.

Habsburgowie

W 1298 r. królem rzymskim (niemieckim) został syn Rudolfa z Habsburga, Albrecht I, który dążył do wzmocnienia władzy Habsburgów w ich rodzinnych posiadłościach na terenie obecnej Szwajcarii. Tamtejsi wolni chłopi zaczęli być poddawani ściślejszej kontroli, co sprawiło, że już w 1291 r. powstał antyhabsburski związek trzech kantonów (gmin szwajcarskich): Uri, Schwyz i Unterwalden. Szwajcarscy chłopi i rycerze, chcąc zachować swoją wolność, wystąpili zbrojnie, a legendarnymi bohaterami wojny z Habsburgami stali się Wilhelm Tell i Arnold Winkelried. Klęska wojsk habsburskich w 1315 r. w bitwie pod Morgarten przyniosła wolność kantonom szwajcarskim.

Luksemburgowie

REkp8U9HPmHD11

Fragment ilustracji przedstawia popiersie Henryka Siódmego Luksemburskiego. Ma na głowie wielką, złotą koronę, spod której wystają proste, brązowe włosy. Na twarzy posiada niewielki zarost – wąsy i brodę. Na ramionach ma niebieski płaszcz z żółtym wykończeniem. Patrzy w lewo na niewidoczną na ilustracji postać, która kładzie dłoń na jego ramieniu.

Wojna w Szwajcarii osłabiła Habsburgów, w wyniku czego w 1308 r. przegrali oni rywalizację o koronę rzymską z Luksemburgami – władcą Niemiec został wówczas Henryk VII. Dwa lata później nadał on swojemu synowi, Janowi Luksemburskiemu, Czechy, w których od wygaśnięcia dynastii Przemyślidów w 1306 r. toczyła się wojna o władzę. Henryk VII wyprawił się też do Włoch, gdzie zyskał entuzjastyczne poparcie gibelinówgibelinowiegibelinów (m.in. Dantego). W czerwcu 1312 r. za zezwoleniem papieża Klemensa V Henryk został ukoronowany na cesarza i wyraźnie nawiązał do tradycji Hohenstaufów. Ambitną politykę odnowy cesarstwa przerwała już w następnym roku nagła śmierć Henryka. Kolejnym królem rzymskim został Ludwik IV z rodu Wittelsbachów, władających w Bawarii i Palatynacie (południowe Niemcy). Panowanie Ludwika IV upłynęło pod znakiem rywalizacji Habsburgów, Luksemburgów i Wittelsbachów o nowe lenna. Wobec słabości władzy centralnej godność królewską wykorzystywano do gromadzenia dziedzicznych władztw na terenie Rzeszy. Po śmierci Ludwika IV silny i liczny ród Wittelsbachów stracił na znaczeniu.

R10cncE0iOezI1

Ilustracja przedstawia popiersie Karola Czwartego Luksemburskiego. Ma na głowie wielką, złotą koronę nałożoną na białą, spiczastą czapkę biskupią, spod której wystają proste, brązowe włosy. Na twarzy posiada długi zarost – wąsy i brodę. Jego oczy na obrazie są nierównej wielkości, mają kolor brązowy, uwagę zwraca wydatny, zaokrąglony na końcu nos i wąskie usta. Na ramionach ma biały płaszcz we wzór składający się zielonych papug zwróconych do siebie dziobami. W lewej dłoni trzyma wzniesiony krzyż.

W 1346 r. królem rzymskim został Karol IV Luksemburski, król Czech. Nowy władca zdawał sobie sprawę, że powrót do sytuacji z czasów Hohenstaufów nie jest możliwy. W 1355 r. Karol IV koronowany został na cesarza, a rok później wydał Złotą BullęZłota BullaZłotą Bullę, porządkującą sytuację prawną Rzeszy. Edykt Karola IV wprowadził instytucję stałego kolegium elektorów – książąt wybierających królów rzymskich, złożonego z siedmiu członków: arcybiskupów Moguncji, Kolonii i Trewiru, króla Czech, palatyna reńskiego, księcia saskiego i margrabiego brandenburskiego. Elektorzy uzyskali pełne prawa monarsze w swoich władztwach, zwanych odtąd elektoratami, ponadto Złota Bulla zagwarantowała niepodzielność krajów elektorskich. Rzesza stała się federacją państw‑elektoratów i innych mniejszych księstw, marchii, hrabstw, biskupstw i wolnych miast.

R12Vsp8khADos1

Ilustracja przedstawia elektorów Rzeszy - od lewej na miniaturze z Kodeksu Baldwina znajduje się arcybiskup Kolonii, Moguncji i Trewiru oraz elektorzy świeccy Palatynatu, Saksonii, Brandenburgii i Czech. Postaci na grafice są w pozycji siedzącej, ubrane są w szare, długie szaty, mają kręcone włosy do ucha, a niektóre z nich dodatkowo na głowie mają czapki biskupie. Kilka osób ma wzniesione do góry dłonie i głowy zwrócone parami do siebie. Nad nimi znajdują się półkoliste łuki z herbami pośrodku. Na dole, na górze i z prawej strony obrazka widoczne są łacińskie napisy.

W 1342 r. zmarł król Karol Robert, pierwszy z Andegawenów na tronie węgierskim, zastąpił go jego syn Ludwik, zwany przez Węgrów Wielkim. Nowy monarcha prowadził aktywną politykę na Bałkanach: zdołał podbić Dalmację (kraina na wybrzeżu Adriatyku) oraz rozszerzył węgierskie zwierzchnictwo na Bośnię i Serbię (śródlądowe kraje bałkańskie, leżące na południe od Węgier), przejściowo udało mu się także opanować Królestwo Neapolu, leżące we Włoszech. Trwalszym sukcesem okazało się przejęcie w 1370 r. w spadku po wuju, Kazimierzu Wielkim, korony polskiej. Ludwik Wielki nie doczekał się męskiego potomstwa, w związku z czym dziedziczkami Węgier i Polski były jego córki. Przed śmiercią w 1382 r. wybrał im na mężów przedstawicieli najpotężniejszych w Europie Środkowej dynastii – Habsburgów i Luksemburgów. Panowie polscy nie dopuścili jednak do małżeństwa królowej Jadwigi z habsburskim księciem i oddali jej rękę władcy litewskiemu, Jagielle. Drugą część spadku po Ludwiku Andegaweńskim przejął jego zięć, syn cesarza Karola IV, Zygmunt Luksemburski, który został królem Węgier.

R1Lz2ryjV322g

Film opowiadający o Europie Środkowej w XIII‑XV w.

Film opowiadający o Europie Środkowej w XIII‑XV w.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D4xgBwcmF

Film opowiadający o Europie Środkowej w XIII‑XV w.

Słownik

Słowa kluczowe

Karol Robert Andegaweński, Przemyślidzi, Andegawenowie, Habsburgowie, Luksemburgowie, Rzesza Niemiecka, Europa w okresie krucjat, Europa późnego średniowiecza

Bibliografia

Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej (do połowy XV wieku), t. 2, Przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego i powstanie monarchii stanowej w Polsce, oprac. G. Labuda, B. Miśkiewicz, Poznań 1967.

By czas nie zaćmił i niepamięć. Wybór kronik średniowiecznych, oprac. A. Jelicz, Warszawa 1975.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 10, Powstanie państw scentralizowanych i rozwój dążeń narodowych w XIII–XV w., oprac. Z. Dąbrowska, Warszawa 1959.